“ਪੁਲਿਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨਾਬਾਲਗ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ...”
(12 ਨਵੰਬਰ 2020)

ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਅਪਰਾਧ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪਰਾਧੀ ਖੁਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣੇ ਬਾਣੇ ਅਤੇ ਨਫਰਤੀ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਅਪਰਾਧੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਹਮਉਮਰ ਦੋਸ਼ੀ ਤਕਰੀਬਨ ਦਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਨਜਾਇਜ਼ ਮਾਈਨਿੰਗ ਤੇ ਰੇਤ ਚੋਰੀ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਇਆ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਘੱਘਰ ਨਦੀ ਵਿੱਚੋਂ ਰੇਤ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਮਾਈਨਿੰਗ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕਰੀਬ ਦਸ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ੱਕੀ ਦੋਸ਼ੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਮਾਨਤ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਬਤੌਰ ਵਕੀਲ ਉਕਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪੈਰਵੀ ਕਰਨਾ ਮੇਰਾ ਨੈਤਿਕ ਫਰਜ਼ ਸੀ। ਪਰ ਜੋ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ, ਉਹ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਸਹਿ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚ ਉਹ ਉਠਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇੱਜ਼ਤ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਖਾਸ ਸਮਾਜਿਕ ਫਿਰਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵਕੀਲ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਨਫਰਤ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਭਾਂਪ ਲਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਪੇਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕੰਮ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਪਰਖਣ ਲਈ ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਲੋਂ ਕਿਤੀ ਗਈ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਕਹਾਣੀ ਸਮਝ ਆਈ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮੈਂਨੂੰ ਦੇਰ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਉਸ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਉਹ ਵਸਨੀਕ ਹੈ। ਉਹ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਉਸ ਸਕੂਲ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਸਿੱਖ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਉਹ ਖੁਦ ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੱਚਾ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬੜਾ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਸਾਲ ਉੰਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਹਿ ’ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਫਰਤੀ ਮਾਹੌਲ ਬਣ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਅੱਜ ਦੇ ਨਫਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਣਿਤ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤੀ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤ ਕੇ (ਜੋ ਇੱਥੇ ਲਿਖਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ) ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਲੀਲ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਵਕਤ ਉਹ ਸੱਤਵੀਂ ਕਲਾਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਕਰੀਬ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਫਰਤੀ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਸਹਾਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਉਹਨਾਂ ਨਫਰਤੀ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਕਦੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਦਿਆਂ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਸਹਿਪਾਠੀ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਖਿਆਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਟੱਸ ਤੋਂ ਮੱਸ ਨਾ ਹੋਇਆ।

ਉਸ ਨੇ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਖੁਦ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਕਤ ਮਾਹੌਲ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਨਫਰਤ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਖਿਲਾਫ ਲੜਨ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣ ਕੇ ਵੱਡਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਅਣਖ ਅਤੇ ਧਰਮ ਲਈ ਕੋਹ ਕੋਹ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁਣ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਜਾਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨਾ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇੜਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਇਕਲ ’ਤੇ ਇੱਕ ਸੁੰਨੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਲੰਘ ਕੇ ਸਕੂਲ ਆਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਖੁਦ ਜਮਾਇਟਰੀ ਬਾਕਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਆਉਣ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮਰਿਆ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪ ਸਰਕੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਨੇੜਲੀ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਖੂਨ ਸਾਫ ਕੀਤਾ। ਬੜੇ ਸ਼ਾਤਿਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਪੁਲਿਸ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਅਧਿਆਪਕ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖਮੀ ਸੀ ਪਰ ਜਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨ ਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕਈ ਥਿਊਰੀਆਂ ’ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਕਈ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕੋਈ ਸੁਰਾਗ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਥੱਕ ਹਾਰ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਹੋਸ਼ ਆਉਣ ’ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਅਸਲੀਅਤ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਉਸ ਨਾਬਾਲਗ ਅਪਰਾਧੀ ਨੂੰ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਅਸਲੀਅਤ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਰੌਂਗਟੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਇਸਦੀ ਦੀ ਜਗਾਹ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਰਦਾ ਤੇ ਭਰੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਹਰਿਆਣਵੀ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ - ਬੱਚੇ ਦਾ ਕਸੂਰ ਸਿਰਫ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਹੈ। ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਭਾਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਨਫਰਤ ਦਾ ਸਬਕ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਜੱਜ ਸਾਹਬ ਨੇ ਸਾਰੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਲਾਹਣਤਾਂ ਪਾਈਆਂ। ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਨੇਕ ਚਲਣੀ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ਪਰ ਰਿਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਨਾ ਤਾਂ ਤਫਤੀਸ਼ੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੱਜ ਸਾਹਬ ਸਿੱਖ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣਾ ਸੀ, ਉਹ ਨਫਰਤ ਬੀਜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਅਣਭੋਲ ਮਨ ’ਤੇ ਨਫਰਤ ਉੱਕਰਣ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ ਹੀ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਸੀ।

ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੋ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਉੱਗਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਵੱਢਣਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਸਮੇਂ ਅਣਭੋਲ ਮਨ ’ਤੇ ਉੱਕਰੀਆਂ ਜਾਤੀ ਨਫਰਤਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਲੱਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨ ’ਤੇ ਵੀ ਮਿਟਾਈਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਮੁਤਾਬਕ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਮਨ ’ਤੇ ਉੱਕਰੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਬਕੇ ਲਈ ਨਫਰਤ ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੇ ਨਾ ਮਿਟ ਸਕੇ।

*****

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2415)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)