“ਜਿਹੜੇ ਕਿਸਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਡੱਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੋੜਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਹੁਣ ...”
(11 ਜੂਨ 2020)
ਕੀ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾਕਸ਼ੀ ਕਰਨਗੇ? ਜੇਕਰ ਅਜੇ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਵੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫਜ਼ੂਲ ਖ਼ਰਚੇ ਦੇ ਸ਼ੌਕਾਂ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਨੌਜਵਾਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਝਿਜਕਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪਰਵਾਸ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਨਾਮ ਜਪੋ, ਕਿਰਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕੋ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦੱਸੇ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚਲਕੇ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਅਣਕਿਆਸਿਆ ਜਾਨੀ ਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਫਤ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਚਿਤਾਵਣੀ ਦੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਤੁਰੰਤ ਕੋਈ ਉਪਾਅ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬਕ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਆਗਾਹ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਫਤਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਹਾਈਬਰਿਡ ਬੀਜਾਂ ਕਰਕੇ ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਝਾੜ ਵਧ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇਸ ਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸੂਬਾ ਕਹਾਉਣ ਲੱਗ ਗਿਆ।
ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਉਪਜ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਧ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵਧ ਗਈਆਂ। ਜ਼ੀਰੀ ਦੀ ਫਸਲ ਨੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਆਮਦਨ ਵਧ ਗਈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਰਚੇ ਵੀ ਵਧ ਗਏ। ਕਿਸਾਨ ਫੋਕੀ ਵਾਹਵਾ ਸ਼ਾਹਵਾ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹਾਂ ਅਤੇ ਭੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਅਥਾਹ ਖਰਚੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਐੋਸ਼ ਆਰਾਮ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਰਤਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਨੌਜਵਾਨੀ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੋ ਗਈ। ਵਰਕ ਕਲਚਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸਾਨ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਏ। ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਬਰ ਸਸਤੀ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲਾਂ, ਟਰੈਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੇੜੀ ਲਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਮਦਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਖ਼ਰਚੇ ਵਧਾ ਲਏ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਲੇਬਰ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੋਟਾਂ ਵਟੋਰਨ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤਖੋਰੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਅਖੀਰ ਕਿਸਾਨ ਕਰਜ਼ਈ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਤਮ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਘੱਟ ਸੀ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਾਲੇ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਘਰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸੀ। ਬਰਾਨੀ ਤੇ ਰੇਤਲੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਜਰੇ ਦਾ ਛੱਟਾ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਮੀਂਹ ਪੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵਾਰੇ ਨਿਆਰੇ ਤੇ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਆਮਦਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਹੀ ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਾਹੀ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਰਤ ਲੈਂਦੇ ਸੀ। ਕਿਸਾਨ ਫਿਰ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਭਾਵੇਂ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਹੋਏ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਲਾਭਾਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਬਾਕੀ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਆਫਤ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਹੀ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋਹਰੀ ਮਾਰ ਪਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਾ ਕੰਮ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਏ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਕਡਾਉੂਨ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਕਡਾਉੂਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਹੱਥ ਧੋਣੇ ਪੈ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਸਰਮਾਇਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਵਿਹਲੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਰੋਨਾ ਦਾ ਹਉੂਆ ਇੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਤਾਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੇ ਸਫਰ ’ਤੇ ਤੁਰ ਪਏ।
ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਭੇਜਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪ ਕੁਹਾੜਾ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਰੋਨਾ ਦਾ ਹਉੂਆ ਇੰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੜਕੇ ਜਲਦੀ ਆਉਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜੀਰੀ ਦੀ ਲਗਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸਨਅਤਾਂ ਬੰਦ ਪਈਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਨਅਤੀ ਇਕਾਈਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਲਾਕਡਾਉੂਨ ਦਰਮਿਆਨ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਵੈਇੱਛਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਖਾਣਾ ਦਿੱਤਾ ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਕਰੋਨਾ ਦੇ ਡਰ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਾਹਲੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤਾਂ ਲੁਕ ਛਿਪਕੇ ਮੁੱਖ ਰਾਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੁਕਵੇਂ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਰਸਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਮਾਰੇ ਵੀ ਗਏ।
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ 13 ਲੱਖ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 11 ਲੱਖ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਕਰਵਾਈ ਹੈ। 5 ਲੱਖ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰੇਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਬਾਕੀ ਵੀ ਚਲੇ ਜਾਣਗੇ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਫਰਜੰਦ ਆਪ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਸਨਅਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਸਕਿੱਲਡ ਲੇਬਰ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਐਨ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਨਵੇਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਰੀ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਾਈ ਜੀਰੀ ਝਾੜ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ।
ਪੰਜਾਬੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਕੰਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਦੁਨੀਆਂਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਜੀਰੀ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਕੀਮਤ ਮੰਗਣਗੇ। ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੇ ਵੱਧ ਦਰਾਂ ਨਾ ਦੇਣ ਦੇ ਮਤੇ ਪਾ ਕੇ ਨਵੀਂ ਭਸੂੜੀ ਦਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਕਿਸਾਨ ਵੱਧ ਕੀਮਤ ਦੇ ਕੇ ਜੀਰੀ ਲਗਵਾਉਣਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਕਰਨਗੀਆਂ ਤੇ ਬਾਈਕਾਟ ਦੇ ਦਬਕੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸੰਬੰਧ ਵਿਗੜਨਗੇ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਕਸੂਤੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਬੱਸਾਂ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਨਅਤਕਾਰ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾਉਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਮਹਾਮਾਰੀ ਦੇ ਲਾਭ ਵੀ ਹੋਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਜੀਰੀ ਲਾਉਣ ਲਈ ਲੇਬਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਜੀਰੀ ਖੁਦ ਲਾਉਣੀ ਪਵੇਗੀ। ਜਿਹੜੇ ਕਿਸਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਡੱਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਤੋੜਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਹੁਣ ਜੀਰੀ ਆਪ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਲਾਉਣਗੇ। ਜੇ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣਗੇ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਜਿਹੜਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਕ ਕਲਚਰ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਬੱਝ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਜਿਹੜੀ ਕਾਫੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਜੀਰੀ ਤਕਨੀਕੀ ਢੰਗ (ਮਸ਼ੀਨਾਂ) ਨਾਲ ਲਾਉਣ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ ਕਿਸਾਨ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਜੀਰੀ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਣ। ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਨੀਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਸਿੱਧੀ ਜੀਰੀ ਬੀਜਣ ਲੱਗ ਜਾਣ। ਬਦਲਵੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਤਕ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਕਰੋਨਾ ਦੀ ਮਾਰ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਰਕੇ ਕਪਾਹ, ਨਰਮਾ, ਮੱਕੀ ਜਾਂ ਬਾਗ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਣ। ਅਜੇ ਵੀ ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਬੇਰਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਿਆ ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੱਥੀਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਣ। ਲਾਕਡਾਉੂਨ ਕਰਕੇ ਹਵਾ ਪਲੀਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੀ ਸਹੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਤਬਦੀਲੀ ਤਾਂ ਆਵੇਗੀ ਹੀ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਸ਼ੁਭ ਸ਼ਗਨ ਹੋਵੇਗੀ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2189)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)
