“ਜਦ ਅਸੀਂ ਖੱਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਿਨਾਰੇ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਲੱਗੇ ਨਾਕੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਲਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਦੂਜੇ ਨਾਕੇ ’ਤੇ ...”
(20 ਜੁਲਾਈ 2022)
ਮਹਿਮਾਨ: 910.
ਹਜ਼ੂਮੇ-ਗਮ ਮੇਰੀ ਫ਼ਿਤਰਤ ਬਦਲ ਸਕਤੇ ਨਹੀਂ,
ਮੈਂ ਕਿਆ ਕਰੂੰ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਹੈ ਮੁਸਕ੍ਰਾਨੇ ਕੀ।
ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਵੀ ਨੇ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜਾਇਆਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਚਿਤ੍ਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਉੱਘੇ ਅਫ਼ਸਾਨਾ-ਨਿਗਾਰ ਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਨੇ ਇੱਕ ਰੇਡਿਓ-ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਕਿਤੇ ਪੰਜ ਸੱਤ ਬੰਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਹੱਸ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਪੱਕੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਮਾਣ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਹੱਸ-ਹੱਸ ਕੇ ਫਾਂਸੀਆਂ ਦੇ ਰੱਸੇ ਚੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਟਾਹਣੀ ’ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕੰਡੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉੱਪਰ ਲਾਲ ਸੂਹਾ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਫੁੱਲ ਮਹਿਕਾ ਵੰਡ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਉਂ ਹੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਜੂਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਹੱਸਣਾ ਨਹੀਂ ਭੁਲਾਇਆ। ਇਹ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਹੀ ਹੈ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਬਾਈਧਾਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ, ਮੋਟੇ ਢਿੱਡ ਵਾਲੇ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਮਸੰਦ ਨੂੰ ਹਾਥੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਖਣ ਦਾ ‘ਮਖ਼ੌਲ’ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਘੜੇ ਗਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ‘ਜੰਗੀ ਬੋਲੇ’ ਵੀ ਇਸੇ ਨੁਕਤੇ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ।
ਗੱਲ ਕਰਨ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇ ਖਾੜਕੂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਦੀ। ਹਨੇਰ-ਗਰਦੀ ਦੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇੰਨਾ ਖੂਨ ਵਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੂਨ ਚੁਰਾਸੀ ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਕਦਮ ਉਭਾਰ ਆ ਗਿਆ। ਜਦ ਕਦੇ ਖਾੜਕੂ ਕਿਸੇ ਉੱਚ ਅਫਸਰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਰੋਧੀ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਥਾਂ-ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ, ਖੂਬ ਮਸਾਲੇ ਲਾ ਲਾ ਸੁਣੇ-ਸੁਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਗਰਮ ਖਿਆਲੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਮਾਜ-ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮੋਹ ਅਤੇ ਸਹਿਮ ਦੇ ਰਲਵੇਂ ਮਿਲਵੇਂ ਮਨੋ-ਭਾਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਪੰਜਾਬ ਵਾਸੀ ਅਜਿਹਾ ਬਚਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲਾਂ ਜਾਂ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਸਿੱਧਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਦੋਂ ਕਈ ਸੱਚੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰਤ, ਬੜੇ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਕੰਨ-ਰਸ ਭਰਪੂਰ ਕਿੱਸੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਏ ਸਨ।
ਖਾੜਕੂਆਂ ਕੋਲੋਂ ਡਰਦੀ, ਪਰ ਨਾਕਿਆਂ ਉੱਪਰ ਆਮ ਪਬਲਿਕ ਨਾਲ ‘ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ’ ਪੇਸ਼ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ‘ਸੂਰਮਗਤੀ’ ਦਰਸਾਉਂਦੀ, ਇੱਕ ਚੁਟਕਲਾ-ਨੁਮਾ ਕਹਾਣੀ ਬੜੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਈ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ। ਅਖੇ, ਕਿਸੇ ਨਾਕੇ ’ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਪੁਲੀਸ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬੈਠਾ ਮੁੰਡਾ ਬਿਮਾਰ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਗਭਲੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਲਈ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲਾ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਲਈ ਹੋਈ ਲੋਈ ਦਾ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਵਾਲਾ ਪੱਲਾ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਉਤਾਂਹ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ। ਉਸਦੀ ਵੱਖੀ ਨਾਲ ਲਟਕਦੀ ਏ. ਕੇ. ਸੰਤਾਲੀ ਅਤੇ ਕਾਰਤੂਸਾਂ ਦਾ ਪਟਾ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਅਫਸਰ ਇਕਦਮ ਠਠੰਬਰ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਹਟਦਿਆਂ ਬੋਲਿਆ, “ਲੈ ਜਾ ਲੈ ਜਾ ਭਰਾਵਾ, ਇਹਨੂੰ ਤਾਂ ਸੱਚੀਂ ‘ਬਹੁਤ ਬੁਖ਼ਾਰ’ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ!”
‘ਰਾਮ ਨਾਮ ਸਤਿ’
ਬਲਾਚੌਰ ਲਾਗੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੌਲਗੜ੍ਹ ਦਾ ਵਾਸੀ ਫ਼ੌਜੀ ਨਾਮ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾੜਕੂ ਦੁਆਬੇ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਕਿਤੇ ਘੁੰਮਦਾ-ਘੁਮਾਉਂਦਾ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਲਾਗੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਆਲੋਵਾਲ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਟਰ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੇ-ਭਾਰੇ ਕਮਾਦ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇਹ ਬੰਬੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਣ ਕੇ ਕੁਝ ਆਰਾਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ। ਕੁਛ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਹਾਲੇ ਉਹ ਕੋਈ ਸਕੀਮ ਹੀ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਪਿੰਡ ਆਲੋਵਾਲ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਘਾਹ ਖੋਤਣ ਲਈ ਉਸ ਮੋਟਰ ਵਲ ਆ ਨਿੱਕਲੀਆਂ। ਫ਼ੌਜੀ ’ਤੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਦਾ, ਹਾਲੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਹੋਣ ਹੀ ਲੱਗੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀ ਇੱਕ ਦਮ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਫ਼ੌਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ, “ਵੀਰਾ, ਰਾਮ-ਸਤਿ!’ (ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਪੇਂਡੂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ‘ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਰਾਮ ਸਤਿ’ ਕਹਿਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਹੈ) ਕੁੜੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ‘ਵੀਰਾ ਰਾਮ ਸਤਿ’ ਸੁਣ ਕੇ ਫ਼ੌਜੀ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਤਾਂ ਭੇਸ ਬਦਲਾ ਕੇ ਮਾਰੇ-ਮਾਰੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਪਛਾਣੇ ਨਾ ਜਾਈਏ ਪਰ ਇਹ ਬੀਬੀ ਬੜੀ ਹੀ ਅਪਣੱਤ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਵੀਰਾ’ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੁੜੀ ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਕੌਲਗੜ੍ਹ ਦੀ ਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਲੋਵਾਲ ਦੇ ਕੋਲ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੌਜੀ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਭੋਲੀ-ਭਾਲੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਇਹ ‘ਵੀਰਾ’ ਸਿਰ ’ਤੇ ਕੱਫਣ ਬੰਨ੍ਹੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ੌਜੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਾ ਸੁੱਝਿਆ, ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗ, “ਕੁੜੇ ਭੈਣੇ, ‘ਰਾਮ ਸਤਿ’ ਤਾਂ ਹੋਇਆ ਸੋ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਰੱਬ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਐ, ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰੀਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਫ਼ੌਜੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ! ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ‘ਰਾਮ ਨਾਮ ਸਤਿ’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਮਾਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ!”
***
“ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਫੂਕ ਭਰਦੇ ...”
ਮਾਰੋ-ਮਾਰੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਨਹਿਰ ਦੀ ਪਟੜੀ ’ਤੇ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮੁਜੱਫਰਪੁਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਬੰਨ੍ਹ ’ਤੇ ਉੱਗੇ ਝਾੜ-ਝੀਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗਰਜਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, “ਖਲੋ ਜਾ ਬਈ ਖਾਲਸਿਆ!” ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਧੌਣ ਘੁਮਾ ਕੇ ਉੱਧਰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਹਰੀ ਪੱਗ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਅਣਦਾੜੀਆ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਬੜੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਛੜੱਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਝਾਕਦਾ ਹੋਇਆ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਆਇਆ। ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਮੇਰੇ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਹੈਂਡਲ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਰੋਹਬ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ, “ਸਾਈਕਲ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ।” ਮੈਂ ਹੱਥੀਂ-ਬੰਨ੍ਹੀ ਸਾਈਕਲ ਉਹਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਲੱਤ ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਪੈਰ ਪੈਡਲ ’ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਇਕ ਕੰਮ ਕਰੇਂਗਾ?” ਮੈਂ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਨੇ ‘ਹਾਂ’ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ। ਗੱਲ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਵਾਂਗ ਬਲਦੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਵੱਲ ਤਾੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ‘ਕੰਮ’ ਇਹ ਲਾਇਆ, “ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਪੁਰ ਜਾ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਹੱਟੀ ਦੇ ਮੋਹਰੇ ਡਹੇ ਹੋਏ ਬੈਂਚ ’ਤੇ ਇੱਕ ਮੋਨਾ ਮੁੰਡਾ ਮੂੰਗਫਲੀ ਚੱਬਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਂ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਤੈਨੂੰ ਹਰੀ ਪੱਗ ਵਾਲੇ ਨੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਮਿਲਣਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ‘ਹੜ੍ਹ’ ਆ ਗਿਆ ਹੈ! ਹੁਣ ਤੂੰ ਦਸ ਵਜੇ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜਾ ਕੇ ਲਾਲ ਪੱਗ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਗਿਰੀਆਂ ਦੇ ਦੇਈਂ!”
ਅਲਜਬਰੇ ਦੇ ਫ਼ਾਰਮੂਲਿਆਂ ਵਰਗਾ ਟੇਢਾ ਸੁਨੇਹਾ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਨਹਿਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਮੈਥੋਂ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ’ਤੇ ਆਪ ਚੜ੍ਹ ਬਹਿਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਦੇ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਹੋਣਗੇ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ, ਰਾਹੀ-ਮੁਸਾਫਿਰ ਬਣਨ ਦਾ ‘ਡਰਾਮਾ’ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੋ ਵੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਲੱਤ ਦਿੱਤੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ-ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਬਲਾਚੌਰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਬਛੌੜੀ ਵਿਖੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਜਾਣੂਆਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਜਾਰੀ ਕਸਬੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਡਰਾਈਵਰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੋਹਰਲੇ ਟਾਇਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਘੱਟ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਚੈੱਕ ਕਰਵਾ ਕੇ ਹਵਾ ਭਰਾ ਲਈਏ। ਪੈਂਚਰਾਂ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਮੋਹਰੇ ਉਸਨੇ ਗੱਡੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਲਈ। ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਨਾਤੇ ਮੈਂ ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਦੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਦੁਕਾਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਇਕੱਲਾ ਕੱਛਾ ਪਾਈ ਸਿਰੋਂ ਨੰਗੇ, ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਮੋਹਰਲੇ ਟਾਇਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰ ਦਿਉ।” ਨਵੀਂ-ਨਵੀਂ ਚੱਲੀ ਟਾਟਾ-ਸਫਾਰੀ ਕੌਫੀ-ਕਲਰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜਦ ਮੈਂ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ ਪਹਿਨੀ, ਸਿਰ ’ਤੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਟੌਹੜਾ-ਕਲਰ ਨੀਲੀ ਪੱਗ ਅਤੇ ਕਾਲੀਆਂ ਐਨਕਾਂ ਲਾਈ ਪੈਂਚਰਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚ ਵੜਿਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਵਾਲਾ ਭਾਈ ਕੰਬਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ, ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੀ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ, “ਓਏ ਲੈਂਬਰਾ … … ਸਾਲਿਆ ਚਾਹ ਫੇਰ ਡੱਫ ਲਈ, ਪਹਿਲਾਂ ਆਹ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਫੂਕ ਭਰ ਦੇ ਆ ਕੇ!”
ਜਦੋਂ ਤਕ ਸਾਹਮਣਿਓ ਚਾਹ-ਦੁੱਧ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੁੰਡੂ ਜਿਹਾ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਡੇ ਵਲ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਨੰਗੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਭਾਈ ‘ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਫੂਕ ਭਰਦੇ’ ਵਾਲੀ ਰਟ ਲਾਈ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰੇ ਬੰਦੇ ਮੂੰਹੋਂ, ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ‘ਫੂਕ ਭਰਨ’ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੁਣ-ਸੁਣ ਕੇ, ਹੱਸ-ਹੱਸ ਦੂਹਰੇ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਂ ਪਰ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਕਹੀ ਜਾਵੇ, “ਤੈਂ ਹੁਣ ਬਕਵਾਸ ਬੰਦ ਕਰਨੀ ਐਂ ਕਿ ਨਹੀਂ?”
ਹਵਾ ਭਰਵਾ ਕੇ ਜਦ ਤਕ ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਗੱਡੀ ਤੋਰ ਨਹੀਂ ਲਈ, ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ‘ਸਤਿਕਾਰ ਭਰੇ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜੀ ਗਏ।
***
ਸਾਡੇ ਹੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਦੁੱਧ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਦੋਧੀ ਮੁੰਡਾ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਨਾਕੇ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕੰਮ ਧੰਦੇ ਨਾਲ ਮਤਲਬ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਸਾਊ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਖਾੜਕੂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਦੂਰ ਦਾ ਵੀ ਵਾਹ-ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦੇ-ਮਰਦੇ ਰਹੇ। ਕਈ ਦਿਨ ਪੁਲੀਸ ਦੀ ਹਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਉਹ ਛੁੱਟ ਕੇ ਘਰੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸਾਰ ਲੈਣ ਗਏ। ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਜਦ ਉਸ ਦੋਧੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਣ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਲਈ ਪੁਲੀਸ ਮਾਰਦੀ ਕੁੱਟਦੀ ਸੀ? ਤਾਂ ਉਹ ਥਾਂ-ਥਾਂ ’ਤੇ ਪੱਛਿਆ ਹੋਇਆ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੱਸਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਭਤੀਜੇ ਵਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਖੇ, ““ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਹੁਰੇ ਇਸ ਸੰਦੀਪ ਨੇ ਹੀ ਖਾੜਕੂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ!”
***
‘ਗੁਪਤ ਕੋਡ’
ਕੱਚੀ-ਪਹਿਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ‘ਸੰਦੀਪ’ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣਾ ਚਾਚਾ ਪੁਲੀਸ ਤੋਂ ਕੁਟਵਾਇਆ? ਆਮ ਵਾਂਗ ਪਿੰਡੋਂ ਦੁੱਧ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਦੋਧੀ ਰਾਹੋਂ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ਸੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਤੇ ਬੀ.ਐੱਸ.ਐੱਫ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਾਂਝਾ ਨਾਕਾ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੋਕ ਕੇ ਇਸਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ। ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ-ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਨੇ ਇੱਕ ਪੌਕਿਟ-ਡਾਇਰੀ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੋ-ਚਾਰ ਸਫ਼ਿਆਂ ਉੱਪਰ ਤਾਂ ਇਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਵੇਚਣ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਡਾਇਰੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਜਿਹੇ ਇਹਦੇ ਨਿੱਕੇ ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਕਿਤੇ ਪੈਨ ਨਾਲ ਐਵੇਂ ਕਾਂ-ਕੋਕੜੇ ਮਾਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਬੱਚੇ ਵੱਲੋਂ ਵਾਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਿੰਗੀਆਂ-ਟੇਢੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਨਾਕੇ ਵਾਲੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ‘ਗੁਪਤ ਕੋਡ’ ਹੈ। ਦੋਧੀ ਨੇ ਬਥੇਰੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਕਿ ਇਹ ਮੇਰੇ ਭਤੀਜੇ ਨੇ ਐਵੇਂ ਲੀਕਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਕੋਡ-ਕਾਡ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਇਹ। ਪਰ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾ ਸੁਣੀ। ਬੱਚੇ ਵੱਲੋਂ ਵਾਹੇ ਕਾਂ-ਕੋਕੜਿਆਂ ਨੇ ਦੋਧੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕੁਟਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ।
***
‘ਨੌਟੰਕੀ ਗਰੁੱਪ’
ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਰਿਆਣਾ-ਭੂੰਗਾ ਕਸਬੇ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮ ਦੀ ਸਟੇਜ ਸਕੱਤਰੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰੋਂ ਜਿਸ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬੈਠਾ, ਉਸੇ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀ ਜਥਾ ਵੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਸੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ। ਮੇਨ ਰੋਡ ’ਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਡੇਢ-ਦੋ ਮੀਲ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਕੇ ਸਮਾਗਮ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਸੋ ਅਸੀਂ ਬੱਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੜੀ ਲੰਬੀ-ਚੌੜੀ ਖੱਡ ਆ ਗਈ। ਖੱਡ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ’ਤੇ ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨਾਕਾ ਲਾਈ ਖੜ੍ਹੇ ਅਸੀਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੇਖ ਲਏ। ਰਾਗੀਆਂ ਦੇ ਤਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਜਣਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਵਾਜੇ-ਤਬਲੇ ਚੁੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਮੈਂ ਚੌਥਾ ‘ਨਿਹੱਥਾ’ ਹੀ ਸਾਂ। ਕਿਸੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਦੀ ਖਾਨਾ-ਪੂਰਤੀ ਵਜੋਂ ਰਾਗੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੈਂਡ-ਬੈਗ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਿਆ। ਇਹ ਨਾਕਾ-ਪਾਰਟੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮਦਰਾਸੀਆਂ ਦੀ ਸੀ ਜੋ ਹਿੰਦੀ ਵੀ ਟੁੱਟੀ-ਫੁੱਟੀ ਜਿਹੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਜ਼ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀ ਮਨ ਮਿਹਰ ਪਈ, ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਫਰੋਲਾ-ਫਰਾਲੀ ਜਿਹੀ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜਾਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦ ਅਸੀਂ ਖੱਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਿਨਾਰੇ ਗਏ, ਉੱਥੇ ਲੱਗੇ ਨਾਕੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਲਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਦੂਜੇ ਨਾਕੇ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਦੇਖ ਕੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਕੇ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਦੀ ਸੈਨਤ ਮਾਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ, “ਅਰੇ ਗੰਗਾਰਾਜਨ, ਇਨ ਕੋ ਜਾਨੇ ਦੋ, ਯਿਹ ਤੋਂ ਨਾਚਨੇ-ਗਾਨੇ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨੌਟੰਕੀ ਗਰੁੱਪ ਹੈ।” ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਕੱਦਸ ਅਸਥਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਰਾਗੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਐਡੇ ਭੈੜੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਛਿੱਥਾ ਜਿਹਾ ਪੈਂਦਿਆਂ ਮੈਂ ਰਾਗੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
ਜਦ ਸਾਡੀਆਂ ਚੌਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਟਕਰਾਈਆਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਬੁੱਲਾਂ ’ਤੇ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ‘ਹਾਸਾ’ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੂੰਹ ਵਾਲੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ‘ਹੱਸ ਰਹੇ’ ਜਾਪਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਤ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ! ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਜਣੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੌੜਾ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਤੁਰ ਪਏ। ਜਦ ਅਸੀਂ ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਤਾਂ ਲਾਊਡ-ਸਪੀਕਰਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਡੇ ਕੰਨੀ ਪੈਣ ਲੱਗੀ। ਮਰਹੂਮ ਢਾਡੀ ਦਿਲਬਰ ਜੀ ਇਹ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦਰਦ-ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ:
ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਦੀ ਕਿਧਰੇ ਵੀ, ਥਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਦੀ, ਛਾਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਅਸੀਂ ਚਾਰੇ ਜਣੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਲ ਦੇਖ ਕੇ ‘ਮੁਸਕਰਾ ਪਏ’।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3698)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: