ਸਿੱਖਿਆ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ --- ਮਲਵਿੰਦਰ

Malwinder7 “ਨਿੱਜੀ ਭਾਵ ਜਦ ਸਮੂਹ ਦਾ ਭਾਵ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ...”
(12 ਜਨਵਰੀ 2022)

ਮੈਂ ਕਵੀ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਪਾਠਕ ਹਾਂ। ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦਿਤ ਉਪਲਬਧ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹਾਂ। ਵਾਰਤਕ ਵੀ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਰੀਵਿਊ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਵੱਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਖਰਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਵੱਖਰਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਮਾਣ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਰਿਹਾ। ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ ਰਿਹਾ। ਵਿਗਿਆਨ, ਗਣਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਡੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਹੈ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ। ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅੰਦਰ ਕੈਦ ਸੀਮਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਿਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਦਾ ਲੇਬਲ ਲਾਉਣਾ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਵੇਖਣ ਪਰਖਣ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲਣਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਮੈਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਕੋਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੇਟਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਾਈ। ਮੈਂ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵਿਧੀਵੱਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਗੁਲਾਮ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਬਦਤਰ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਲੋੜਾਂ, ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹਾਂ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਸਹਿਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਕਰਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਸਮਕਾਲ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਤਲਿੱਸਮੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ? ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਲੋੜ ਹੈ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜਗਿਆਸੂ ਮਨ ਦੀ। ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕਠਿਨ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਾਰ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ। ਅਜੋਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਜੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸਾਂਝ ਸਿਰਜਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।

ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਫੈਲਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਹਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਹਾਰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਉਚੇਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਪਰ ਵਿਧੀਵਤ ਸਿੱਖਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਅਜਿਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਸਬੱਬ ਹੋਰ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਬੱਬ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹਨ। ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸੋਗ ਵੇਲੇ ਸਹਿਜ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮਝ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਕੱਚੇ ਘੜੇ ’ਤੇ ਤੈਰਨ ਦੇ ਅਰਥ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਕੁਕਨੂਸ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਹੀ ਰਾਖ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੜ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦਾ ਬਲ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਅਧਿਆਇ ਰਟਦੇ ਨਹੀਂ, ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਾਡੀ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸੁਭਾਵਕ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਉਚੇਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਸਾਡੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਚਾਨਣ ਫੈਲਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਵਸਤਾਂ, ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲਦਾ ਹੈ। ਖੁਰਦਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚ ਕੋਮਲਤਾ ਸਾਕਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਫੁਰਨੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਗਲਪ ਦੀ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਦਾ ਆਕਾਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਸਵੈ ਸੰਗ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵਿਚਾਰ ਮੌਲਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੀ ਕਲਪਨਾ ਅੰਬਰ ਵਿੱਚ ਪੀਘਾਂ ਪਾਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਅਦੁੱਤੀ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਸਵੈਮਾਣ ਸਾਡੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਵਿਧੀਵਤ ਸਿੱਖਿਆ ਕੋਲ ਅਜਿਹੇ ਚਮਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸੋਚਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇਵੇ, ਸਾਡੀ ਕਲਪਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਵਾਜ਼ ਭਰੇ।

ਭਾਸ਼ਾ ਤੁਹਾਡੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ? ਸਕੂਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਰੱਟਾ ਲਾਉਣ, ਨਕਲ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੀਲੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਚਲੋ! ਹੋਰ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕਾਰਗਰ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਅਸੀਂ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਜਿਸ ਵਿਹਾਰ ਦੀ ਸੰਗਲੀ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਣ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਡੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ? ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਵਾਲ ਏਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ ਕਿ ਜਵਾਬ ਤਲਾਸ਼ਦਿਆਂ ਜੀਵਨ ਛੋਟਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਣ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚਲੀ ਵਿੱਥ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਤ੍ਰਾਸਦੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਅੱਜ ਦੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤ ਕਰਨ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਜਾਂ ਸਹਿਜ ਵੀ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ, ਉਦਾਸ ਹੋਣ, ਹੱਸਣ, ਰੋਣ, ਗੁੱਸਾ ਕਰਨ, ਹਲੀਮੀ ਵਰਤਣ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨ ਮੌਕੇ ਯੋਗ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣਾ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਗ਼ਮ ਵੇਲੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਸੋਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਹਾਸੇ ਉੱਪਰ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਭਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਪਾਹਜ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਸਾਡੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਨੁਕਸ ਕਾਰਣ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਣਵਿਕਸਤ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੋਕ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਹਰਕਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਾਥੋਂ ਵੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਦਾ ਨੌਟੰਕੀਪਨ ਸੰਵਾਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਅਤੇ ਸਰੋਤੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਯੋਗ ਭਾਸ਼ਾ ਕੋਲ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਲਪਨਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਗਿਆਨ ਨਾਲੋਂ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧਾ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਮਰ, ਧਰਮ, ਜਾਤ, ਕਬੀਲੇ, ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਬੋਲਣ ਨਾਲੋਂ ਸੁਣਨਾ ਵਧੇਰੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਦਭੁੱਤ ਲੱਗਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਿਆਂ ਵੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਗੂੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਮੀਆਂ ਮੁਕਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚਲੀਆਂ ਖ਼ਾਮੀਆਂ ਸਾਡੇ ਦੁਆਲੇ ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਸਿਰਜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਸਾਡੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਡਰਪੋਕ ਹੋਣਾ ਅਸਫ਼ਲਤਾ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਡਰ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਉਸਾਰੂ ਸਾਹਿਤ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਡਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ, ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ੇ ਲੈਣ ਲਈ ਲਿਖਣਾ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਰਚਨਾ ਰਚਣਹਾਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਹੈ:

ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰਹਾਂਗਾ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਰਹਿਣਗੇ,
ਪਾਣੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਗੀਤ ਮੈਂ ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਲੀਕ ਹਾਂ

ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਇਹ ਚਿਰ-ਸਥਾਈ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚੇਸ਼ਟਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਪਿਆਰੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਗੀਤਾਂ ਦੇ ਅਮਰ ਹੋਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਕਲਪਨਾ, ਭਾਸ਼ਾ, ਭਾਵ ਅਤੇ ਇਲਾਹੀ ਛਿਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਹਰ ਗੀਤ ਦਾ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕਵਿਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵੱਡਾ ਆਸਰਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਕੋਲ ਦਲੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਲੀਲ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਵ ਸਿਰਜਣ ਛਿਣ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੰਚਾਰ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਵਾਨਗੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਾਂਗ ਉੰਨੀ ਹੀ ਲੰਮੀ ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਿੱਜੀ ਭਾਵ ਜਦ ਸਮੂਹ ਦਾ ਭਾਵ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ, ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਤਲਿੱਸਮ ਕਠੋਰ ਹਿਰਦਿਆਂ ਅੰਦਰ ਕੂਲੇ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ, ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਲੁਪਤ ਨਿਰ-ਉਚੇਚ ਵਰਤਾਰੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਆਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਚਾਨਣ ਦੀ ਝਲਕ ਮਾਤਰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਹਰੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਦੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਹਿਤ ਅੰਦਰ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਪ੍ਰਤੱਖਤਾ ਦੀ ਇਸ ਘਾਟ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸੁਹਜ ਹੈ।

ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵਿਧਾ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਪੰਜ ਦਹਾਕੇ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ। ਸ਼ੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਨੇ ਝੱਟਪਟੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਪੋਸਟ ਕੀਤੀ ਰਚਨਾ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਕਫ਼ੇ ’ਤੇ ਬੀਤੇ ਦੀ ਗੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ। ਸਾਡੇ ਗੀਤ ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਲੀਕ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਤਾਂ ਹੋਈਏ! ਵਿਚਾਰ ਤਾਂ ਕਰੀਏ। ਸੋਚੀਏ, ਵਿਚਾਰੀਏ, ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਈਏ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਹੈ। ਇਸ ਯਕੀਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤੱਤਫੱਟ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਿਹਾਰ ਬਣਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਸੋਝੀ ਅਤੇ ਕਠਿਨ ਪੈਂਡਿਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਉੱਜਵਲ ਭਵਿੱਖ ਸਾਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕਲਪਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਾਂ ਵਿਚ ਮੌਲਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹਨ।