“ਅਖ਼ੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰ ਲਿਆ ਕਿ ਇੰਦਰ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਕੰਡਾ ...”
(18 ਅਗਸਤ 2018)

ਦਾਰੇ ਦੁਲਚੀਪੁਰੀਏ ਨੂੰ ਦਾਰਾ ਕਿੱਲਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਦਿਉ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਦਿਉਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾਰੇ ਦੀਆਂ ਪੈਣ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਵਰਲਡ ਚੈਂਪੀਅਨ ਕਿੰਗਕਾਂਗ ਨੂੰ ਢਾਹ ਕੇ ਰੁਸਤਮੇ ਜ਼ਮਾਂ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਹਦਾ ਭਾਰ 135 ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਸੀ ਜਦ ਕਿ ਕਿੰਗਕਾਂਗ 200 ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਭਾਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਮਿੱਥ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੰਦ ਕਥਾਵਾਂ ਚੱਲ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਦੰਦ ਕਥਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਜਣਿਆਂ ਨੂੰ ਧੌਣੋਂ ਫੜ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਭਿੜਾ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਇਹ ਦੰਦ ਕਥਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦੋਂਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਦੰਦ ਕਥਾ ਸੀ ਪਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਬਰਾਤ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਰਨਖੰਡਾ ਸਾਨ੍ਹ ਟੱਕਰ ਗਿਆ। ਦਾਰੇ ਨੇ ਦੌੜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਿੰਗ ਫੜ ਲਏ। ਕਦੇ ਦਾਰਾ ਸਾਨ੍ਹ ਨੂੰ ਦਸ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਲਿਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਸਾਨ੍ਹ ਦਾਰੇ ਦੇ ਪੈਰ ਉਖੇੜ ਦਿੰਦਾ। ਆਖ਼ਰ ਸਾਨ੍ਹ ਦਾ ਏਨਾ ਜ਼ੋਰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹਦੀ ਮੋਕ ਵਗ ਤੁਰੀ। ਦਾਰੇ ਨੇ ਸਾਨ੍ਹ ਦੇ ਸਿੰਗ ਛੱਡੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਦੌੜਿਆ ਕਿ ਮੁੜ ਉਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਨਾ ਵੜਿਆ। ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਚੀ ਟੈਂਕੀ ਉੱਤੇ ਦਾਰੇ ਦੀ ਸੁੱਟੀ ਇੱਟ ਕਈ ਸਾਲ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪਈ ਰਹੀ। ਆਮ ਹੱਥਕੜੀ ਉਹਦੇ ਗੁੱਟ ਦੇ ਮੇਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਸਾਈਕਲ ਉਹਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਹੇਠ ਦੀ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸਾਈਕਲ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਸਾਈਕਲ ਉਹਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸੰਨ੍ਹ ਖੜ੍ਹਿਆ ਕੇ ਫੋਟੋ ਲਾਹੀ ਤੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਲਈ ਵਰਤੀ।

ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਕੇ ਦਾਰੇ ਨੇ ਫਿਰ ਫਰੀ ਸਟਾਈਲ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਲੜੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਫਿਲਮਾਂ ‘ਸੈਮਸਨ’ ਤੇ ‘ਖ਼ੂਨ ਕਾ ਬਦਲਾ ਖ਼ੂਨ` ਵਿਚ ਫਿਲਮੀ ਰੋਲ ਨਿਭਾਇਆ, ਜੋ ਨਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਤੇ ਨਾ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ। ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿੰਨ ਬਣ ਕੇ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੀ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਟਾਂਗੇ ਵਾਲਾ ਬਣਨਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਰੋਲ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਭਲਵਾਨ ਨੂੰ ਇਹ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸ਼ੋਭਦਾ। ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕੰਜਰਕਾਨਾ!” ਤੇ ਉਹ ਫਿਲਮਾਂ ਛੱਡ ਗਿਆ।

ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਰਪੰਚੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਧੜੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿਆ। ਸਰਪੰਚ ਉਹ ਸਰਬ ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਧੜੇਬਾਜ਼ੀ ਫਿਰ ਵੀ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਦੀ। ਇਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਧੜੇ ਨੇ ਉਹਦੇ ਸੱਟਾਂ ਵੀ ਮਾਰੀਆਂ ਪਰ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਲਹੂ ਵਹਿ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਮਰਨੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਕ ਹੋਰ ਤੀਵੀਂ ਘਰ ਲੈ ਆਂਦੀ ਸੀ। ਲੰਮੀ ਲੰਝੀ ਪੰਡਤਾਣੀ ਸਤਵੰਤ ਦੇ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਇਆ। ਕਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਔਰਤ, ਵਿਰੋਧੀ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਹਦੇ ਮਗਰ ਲਾਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦਾਰੇ ਤੋਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਛੁਡਾ ਦੇਵੇ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਲਈ ਪਿੜ ਖਾਲੀ ਕਰਾ ਦੇਵੇ।

ਕੁਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਹੀ ਸੋਨੀਪਤ ਲਾਗੇ ਪਿੰਡ ਭੱਟਗਾਓਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਸਮੇਂ ਬੱਝਾ ਸੀ। ਅਖਾੜਾ ਝੰਡੇ ਝੰਡੀਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦੰਗਲ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਿਮਾਨ ਸਨ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਦੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਬੁਲਗਾਨਿਨ ਤੇ ਨਿਕੀਤਾ ਖਰੋਸ਼ਚੋਵ।

ਰੂਸੀ ਮਹਿਮਾਨ ਦਾਰੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਦੰਗ ਸਨ। ਦਾਰੇ ਨੂੰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਹੱਥਕੜੀਆਂ ਲਾ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਜਿੱਤਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਦੇ ਹੱਥਕੜੀ ਲਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਰੌਲਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ, “ਦਾਰੇ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰੋ।”

ਰੂਸੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਨੇ ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਰਾਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਜਦੋਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਹਾਈ ਮੰਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਡਤ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਪੰਡਤ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਭੀਮ ਸੈਨ ਸੱਚਰ ਨੂੰ ਕਹਿ ਕੇ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਲਈ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ 1957 ਦੀ ਹੈ। ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੇ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਰਿਲੀਫ਼ ਫੰਡ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਰੋਹਤਕ ਦੇ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਹਰਫੂਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਮਾਨਤ ’ਤੇ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੈਰੋਲ ’ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਰਹਿਮ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ਜੋ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਪਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਦਾਰੇ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਰਿਲੀਫ਼ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣਾ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਕੁਸ਼ਤੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਲੋੜਵੰਦ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਆਵਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਰਿਹਾਅ ਹੋਇਆ ਸੀ।

**8

17 ਜੁਲਾਈ 1936 ਨੂੰ ਮਲਾਇਆ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਵੀ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਜਾ ਲੱਗਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਉਹਦਾ ਕੱਦ ਮਿਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਦਾਰਾ ਅਣਪੜ੍ਹ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਫਸਰ ਨੇ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਪਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਰਤੀ ਛੇ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਘੁਲਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖੇ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਚਿੱਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹਦੀ ਤਾਕਤ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ ਤੇ ਅਫਸਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਪਾਹੀ ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਕ ਦਰਜਾ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਕੇ ਲਾਂਸ ਕਾਰਪੋਰਲ ਭਰਤੀ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਕੇ ਸਬ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਬਣ ਗਿਆ ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਲੜਨਾ ਹੀ ਰਿਹਾ।

ਉੱਧਰ ਦੂਜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਜਪਾਨ ਮਾਰੋ ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਮਲਾਇਆ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਾ। ਮਲਾਇਆ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਜਪਾਨੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿਚ ਨਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਲੜਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਪਰ ਬੱਧੇ ਰੁੱਧੇ ਨੂੰ ਮੋਰਚੇ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਦੋ ਗੋਲੀਆਂ ਉਹਦੇ ਕੰਨ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਲੰਘੀਆਂ ਪਰ ਉਹ ਮਰਨੋਂ ਬਚ ਗਿਆ। 25 ਫਰਵਰੀ 1942 ਨੂੰ ਜਪਾਨੀਆਂ ਨੇ ਮਲਾਇਆ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜਪਾਨੀਆਂ ਦੇ ਕਾਬੂ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਜਪਾਨੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਪਰ ਉਹਦਾ ਦਿਉ-ਕੱਦ ਜੁੱਸਾ ਵੇਖ ਕੇ ਤੇ ਤਕੜਾ ਪਹਿਲਵਾਨ ਜਾਣ ਕੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮਲਾਇਆ ’ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਏ ਤਾਂ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ’ਤੇ ਜਪਾਨੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲਿਆ। ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਪਾਨੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਐਸੀ ਵੈਸੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹਦੀ ਗੁੱਡੀ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉਹਦੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰੋਂ ਮੁੜੇ ਭਰਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹੱਥ ਵੱਢਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਅੱਗੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇੰਦਰ ਤੇ ਦਲੀਪ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਮੂਹਰੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਰ੍ਹੇ ’ਚ ਬੈਠੇ ਹੀ ਮਿਲ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਬੈਠਾ, “ਤੁਹਾਂ ਮੇਰਾ ਤੋਰੀਆ ਤਾਂ ਨ੍ਹੀ ਵੱਢਿਆ?” ਪਰ੍ਹੇ ਵਿਚ ਚੋਰੀ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਸੁਣ ਕੇ ਇੰਦਰ ਤੇ ਦਲੀਪ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਗਈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ, “ਮੂੰਹ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਬੋਲ ਓਏ। ਤੈਨੂੰ ਕੀਹਨੇ ਕਿਹਾ ਪਈ ਅਹੀਂ ਤੇਰਾ ਤੋਰੀਆ ਵੱਢਿਆ?”

ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, “ਧਾਡੇ ਸਰਦਾਰੇ ਨੇ ਦੱਸਿਐ।”

ਸਰਦਾਰੇ ਨੇ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ। ਪੁੱਛ ਪੜਤਾਲ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਗੁੱਸਾ ਘਸੀਟਪੁਰੇ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ’ਤੇ ਨਿਕਲਦਾ। ਪਰ ਕਹਾਣੀ ਉਲਟ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝ ਗਿਆ। ਇੰਦਰ ਤੇ ਦਲੀਪ ਨੇ ਸਰਦਾਰਾ ਬੀਹੀ ਵਿਚ ਜਾ ਘੇਰਿਆ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛੇ ਸੋਟੀਆਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ। ਸਕੇ ਸੋਧਰੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਸਨ। ਇੰਦਰ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਬਾਪ ਪਿਆਰਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਰਦਾਰੇ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਬਾਪ ਸਾਉਣ ਸਿੰਘ ਚਾਚੇ ਤਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਇੱਕੋ ਬਾਬੇ ਦੀ ਔਲਾਦ। ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਮਿਲਦੇ ਵਰਤਦੇ ਸਨ। ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਤੋਰੀਏ ਦੀ ਚੋਰੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਲੇਸ਼ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਦਰ ਹੋਰੀਂ ਦਾਰੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਕਰਕੇ ਖੱਬੀ ਖਾਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਗਾਹੇ ਬਗਾਹੇ ਸਰਦਾਰੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਤੇ ਤੰਗ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਇਕ ਦੋ ਵਾਧੇ ਵੀ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਰੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਗ਼ੁਮਾਨ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਂ ਸੀ। ਅੱਗੋਂ ਸ਼ਰੀਕ ਵੀ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਸਨ, ਸਰਦਾਰਾ, ਗੁਰਮੁਖ ਤੇ ਬਾਵਾ। ਇਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਾਚਾ ਸੀ ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ। ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੁਣ ਸਿੱਝਣਾ ਈ ਪਊ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰ ਲਿਆ ਕਿ ਇੰਦਰ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਕੰਡਾ ਕੱਢ ਹੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਤੋਰੀਆ ਘਸੀਟਪੁਰੇ ਦਾ, ਵੱਢਣ ਵਾਲਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੌਣ ਸੀ? ਪਰ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਘਸੀਟਿਆ ਗਿਆ ਦੁਲਚੀਪੁਰੇ ਦਾ ਸਕਾ ਸੋਧਰਾ ਸਿੱਧੂ ਪਰਿਵਾਰ। ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਨੇ ਬੀਜ ਦਿੱਤਾ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਦਾ ਬੀਜ। ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਬੱਝ ਗਿਆ ਮੁੱਢ। ਇਹਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਆ ਹੋਣੀ! ਜੱਟਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਕਤਲਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੀ ਹਨ।

19 ਅਕਤੂਬਰ 1950 ਨੂੰ ਦੁਸਹਿਰੇ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ। ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਦਿਨ। ਦਿਨ ਢਲੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ ਉਹਦਾ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਤੋਂ ਬੇਲੀ ਸੀ। ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਦਾ ਖਾਣ ਪੀਣ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ ਤੇ ਇੰਦਰ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲੇ। ਸਰਦਾਰਾ ਖੇਤੋਂ ਮੱਝਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਭਰੀ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਸੀ। ਮੱਝਾਂ ਉਹਨੇ ਛੱਪੜ ਵਿਚ ਵਾੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤੇ ਆਪ ਭਰੀ ਸੁੱਟਣ ਘਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੱਝਾਂ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਵਾੜਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੱਖਣ ਲਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਮੱਝਾਂ ਕੱਢਣ ਵਾਪਸ ਵੀ ਆਵੇਗਾ। ਇਹੋ ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੌਕਾ ਹੋਵੇਗਾ ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਨੇ ਲਾਉਣ ਦਾ।

ਚਾਰੇ ਹਮਲਾਵਰ ਛੱਪੜ ਲਾਗਲੇ ਬਾਗ ਵਿਚ ਲੁਕ ਗਏ। ਦਾਰੇ ਕੋਲ ਕੁਹਾੜੀ ਸੀ, ਇੰਦਰ ਕੋਲ ਕਿਰਪਾਨ ਅਤੇ ਨਿਰੰਜਣ ਤੇ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਬਰਛੀਆਂ ਸਨ। ਸਰਦਾਰਾ ਮੱਝਾਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਛੱਪੜ ਵਿਚ ਵੜਿਆ ਤਾਂ ਚਾਰਾਂ ਜਣਿਆਂ ਨੇ ਛੱਪੜ ਦੀਆਂ ਚਾਰੇ ਬਾਹੀਆਂ ਮੱਲ ਲਈਆਂ। ਸੂਰਜ ਅਜੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਲੰਮੇ ਕੱਦ ਦਾ ਦਾਰਾ ਕੁਹਾੜੀ ਲੈ ਕੇ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਵੜਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਸਰਦਾਰੇ ਨੂੰ ਧੌਣੋਂ ਜਾ ਫੜਿਆ। ਇਕ ਦੋ ਗੋਤੇ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਦਲੀਪ ਦੇ ਬਦਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਜਿਤਾ ਕੇ ਦਾਰੇ ਨੇ ਕੁਹਾੜੀ ਸਰਦਾਰੇ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰੀ। ਉੱਪਰੋਥਲੀ ਵਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਫੁੱਟ ਤੁਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਛੱਪੜ ਦਾ ਪਾਣੀ ਲਾਲ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰਾ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤੜਫ ਕੇ ਸਾਹ ਛੱਡ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਦਾਰੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਰਦਾਰੇ ਨੂੰ ਛੱਪੜ ਦੀ ਗਾਰ ਵਿਚ ਦੱਬ ਦਿੱਤਾ।

19 ਅਕਤੂਬਰ 1950 ਨੂੰ ਹੋਏ ਕਤਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ 26 ਮਾਰਚ 1951 ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਦਾਰੇ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਤੇ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਬੋਲੀ। ਦਾਰੇ ਰੰਧਾਵੇ ਦਾ ਚਾਚਾ ਨਿਰੰਜਣ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਨੋਖ ਸਿੰਘ ਸ਼ੱਕ ਦੀ ਬਿਨਾ ’ਤੇ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਅਪੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਫੈਸਲਾ ਹੋਣ ਤਕ ਫਾਂਸੀ ਲੱਗਣੀ ਰੁਕੀ ਰਹੀ। ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਦੋ ਵਾਰ ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਬਰਕਰਾਰ ਰਹੀ। ਫਿਰ ਅਪੀਲ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਫਾਂਸੀ ਟੁੱਟ ਕੇ ਦਾਰੇ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀਹ ਸਾਲ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ।

ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਪੜਦਾਦੇ ਦੀ ਔਲਾਦ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤਣ ਲੱਗੀ। ਦੋ ਦਾਰੇ ਹੋਰੀਂ ਸਨ ਤੇ ਦੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਕ ਭਰਾ ਸਨ। ਚਾਰੇ ਉਮਰ ਕੈਦੀ। ਦਲੀਪ ਦੇ ਕਤਲ ਕਾਰਨ ਬਾਵਾ ਤੇ ਨਰੈਣ ਅੰਦਰ ਸਨ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰੇ ਦੇ ਕਤਲ ਕਾਰਨ ਦਾਰਾ ਤੇ ਇੰਦਰ। ਸਾਂਝੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਚੌਂਹਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਜਾਂਦੇ। ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤਦੇ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮਿਲ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਉੱਤੇ ਪਛਤਾਉਂਦੇ। ਅਖ਼ੀਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ਼ੀਨਾਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਮਾਂ ਪੈਣ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਔਲਾਦ ਫਿਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਲੱਗੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਵੀ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੈ।

ਭਲਾ ਹੋਵੇ ਸੋਵੀਅਤ ਰੂਸ ਦੇ ਮਾਰਸ਼ਲ ਬੁਲਗਾਨਿਨ ਤੇ ਨਿਕੀਤਾ ਖਰੋਸ਼ਚੇਵ ਦਾ ਜਿਹੜੇ ਉਹਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮਨ ਮਿਹਰ ਪਾਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਰਿਹਾਅ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਵਿਚ ਰਿਲੀਫ਼ ਫੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਿਆ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਇਆ ਦਾਰੇ ਉਸ ਨੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ।

ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦਾਰੇ ਦੁਲਚੀਪੁਰੀਏ ਨੇ 1964 ਵਿਚ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਨੂੰ ਜਦੋਂ ਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਿਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਵਾਨ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਵਿਖਾਈਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ ਵਾਲਾ ਅਸ਼ਟਾਮ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਰੋਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸੀ। ਉਹ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਡੇਢ ਰੁਪਏ ਵਾਲਾ ਅਸ਼ਟਾਮ ਸੀ ਜੀਹਦਾ ਨੰਬਰ ਸੀ ਐਚ 92 ਤੇ ਤਸਦੀਕ ਦੀ ਤਾਰੀਖ 24 ਮਾਰਚ 1962 ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਦਸਖ਼ਤ ਸਨ। ਦਾਰੇ ਧਰਮੂਚੱਕੀਏ ਦੇ ਦਸਖ਼ਤ ਸਾਫ਼ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਦਾਰੇ ਦੁਲਚੀਪੁਰੀਏ ਦੇ ਘਚੋਲੇ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇੱਕੋ ਅਸ਼ਟਾਮ ’ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਦਸਖ਼ਤ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜ ਸਨ। ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਾਰੇ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਫਿਲਮੀ ਰੋਲ ਦੁਆਇਆ ਹੀ ਦਾਰੇ ਰੰਧਾਵੇ ਨੇ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਰੋਲ ਕਰ ਕੇ ਬੱਸ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਬੰਦ ਜਿੰਨ ਬਣੇ ਜਾਂ ਦਿਉ ਬਣੇ। ਉਹ ਸਮਝਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਉਂ ਵੱਡੇ ਭਲਵਾਨ ਦੀ ਬਦਨਾਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਉਹ ਫਿਲਮੀ ਮੁੱਕੇ ਦੀ ਥਾਂ ਸੱਚੀਂਮੁੱਚੀਂ ਦਾ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰ ਬੈਠਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੀਰੋ ਦਾ ਹੁਲੀਆ ਹੀ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਇਕ ਫਿਲਮੀ ਸੀਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਟਾਂਗਾ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੀਰੋ ਤੇ ਹੀਰੋਇਨ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਜਦ ਹੀਰੋ ਤੇ ਹੀਰੋਇਨ ਗਾਣੇ ਨਾਲ ਚੋਹਲ ਮੋਹਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਦਾਰਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਟਾਂਗੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੰਜਰਖਾਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! ਉੱਤਰੋ ਥੱਲੇ!!”

ਫਿਲਮਾਂ ਵਾਲਾ ਕੰਜਰਖਾਨਾ ਦਾਰੇ ਧਰਮੂਚੱਕੀਏ ਦੇ ਤਾਂ ਰਾਸ ਆ ਗਿਆ ਪਰ ਦਾਰੇ ਦੁਲਚੀਪੁਰੀਏ ਦੇ ਰਾਸ ਨਾ ਆ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਬੰਬਈ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆ ਗਿਆ।

1984 ਦੀ ਇਕ ਰਾਤ ਦਾਰਾ ਬੰਬੀ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਤਦ 66 ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਉਹਦੀ ਉਮਰ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਬੱਦਲ ਕੜਕਿਆ ਤੇ ਮੀਂਹ ਦਾ ਛੜਾਕਾ ਆਣ ਪਿਆ। ਉਹ ਅੱਭੜਵਾਹੇ ਉੱਠਿਆ। ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਆਪਣਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਮੰਜਾ ਅਤੇ ਬਿਸਤਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਕੋਠੇ ਵਿਚ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਿਸਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਉਹ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਗੱਡੇ ਕਿੱਲੇ ਦਾ ਠੇਡਾ ਖਾ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਦਾ ਚੂਲਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਚੂਲਾ ਕੀ ਟੁੱਟਿਆ, ਉਹਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਚੂਲ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਰਾਤ ਉਹਨੇ ਦਰਦ ਨਾਲ ਕਸੀਸਾਂ ਵੱਟਦਿਆਂ ਕੱਢੀ। ਸਵੇਰੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰਨਤਾਰਨ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੈ ਗਏ ਪਰ ਉਹ ਪੂਰਾ ਰਾਜ਼ੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਦੇਸੀ ਸਿਆਣਿਆਂ ਤੇ ਹਕੀਮਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦਵਾਈ ਬੂਟੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਬੁਢਾਪੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਤਾਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜਦਾ। ਫਿਰ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਿਰਿਆ ਸਾਧਣ ਤੇ ਫਹੁੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਨ ਫਿਰਨ ਜੋਗਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਉਹ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਹੀ ਲੇਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹਦਾ ਦੁਖ-ਸੁਖ ਪੁੱਛਣ ਵੀ ਟਾਵੇਂ ਟੱਲੇ ਬੰਦੇ ਹੀ ਆਉਂਦੇ। ਉਮਰ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਉਹ ਅਸਲੋਂ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਵਿਆ। ਉਹ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਪਿਆ ਮੱਖੀਆਂ ਉਡਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ, ਜੋ ਕਈ ਵਾਰ ਉਡਾਈਆਂ ਵੀ ਨਾ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਮਰੇ ਉਹ ਦੁਆਈ ਬੂਟੀ ਖੁਣੋਂ ਵੀ ਆਤੁਰ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ੂਗਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਅੰਗੂਠੇ ਕੱਟੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਿਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ।

ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ’ਵਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਬੁੱਲਾ ਵੱਜਾ ਕਿ ਉਹ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਾ ਉੱਠ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੜ ਪਿੱਛੜ ਅਧਰੰਗ ਦੇ ਦੋ ਦੌਰੇ ਪਏ। ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਸੱਜੀ ਲੱਤ ਵੀ ਹਿੱਲਣੋ ਰਹਿ ਗਈ। ਅੱਖਾਂ ਤਾੜੇ ਲੱਗ ਗਈਆਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦੇ ਸੰਧੂ ਕਲਿਨਕ ਵਿਚ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਇਲਾਜ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਉਹਦੇ ਬਚਣ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਬੇਹੋਸ਼ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭਰ ਰਿਹਾ। ਸਿਰਫ ਸਾਹ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਪੋਤਰੇ ਸਿਰ੍ਹਾਣੇ ਬੈਠੇ ਸਨ।

25 ਜੁਲਾਈ 1988 ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਉਹ ਰੋਂਦੀ ਕੁਰਲਾਉਂਦੀ ਬਲਬੀਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵਿਧਵਾ, ਪੁੱਤਰ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪੋਤਰਿਆਂ ਨੂੰ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰਦੇ ਯਤੀਮ ਕਰ ਗਿਆ। ਦਿਨੇ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਮਹਾਂਬਲੀ ਪਹਿਲਵਾਨ ਦਾ ਦੁਲਚੀਪੁਰ ਦੇ ਸਿਵਿਆਂ ਵਿਚ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈ ਰਾਖ ਤੇ ਕੁਝ ਹੱਡੀਆਂ। ਰੁਸਤਮੇਂ ਜ਼ਮਾਂ ਦਾ ਚਲਾਣਾ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਖ਼ਬਰ ਨਾ ਬਣ ਸਕਿਆ।

ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਰੁੱਖ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਦਾਰੇ ਦੀ ਢਾਣੀ ਸੁੱਖਾ ਰਗੜਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸੁੱਖੇ ਦੀ ਦੇਗ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਤੁੱਰੀ ਵਜਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵੱਲ ਉਦੋਂ ਪੰਖੇਰੂ ਉੱਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਹ ਪਹੀਆਂ ਤੇ ਖੇਤ ਵੇਖੇ ਜਿੱਥੇ ਦਾਰੇ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਦਾਰੇ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਘਰ ਵੇਖਣ ਦੀ ਚਾਹਤ ਦੱਸੀ। ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਲੇ ਗਏ। ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਮਿਲਦਾ ਫਤਿਹ ਬੁਲਾਉਂਦਾ। ਪਰ ਦਾਰੇ ਜਿੱਡੇ ਕੱਦ ਕਾਠ ਦਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਾ ਦਿਸਿਆ। ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਬੀਹੀ ਵਿਖਾਈ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਦਾਰੇ ਦੇ ਭਰਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗੁੱਟ ਵੱਢਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਬੀਹੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਹੀ ਕੱਚੀ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਪੱਕੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਨਾਲੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਲੱਗ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਸ ਬੀਹੀ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਵੇਖਿਆ। ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹੋ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਦਾਰੇ ਦੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਾ। ਜਿਵੇਂ ਦਾਰੇ ਦੀ ਔਲਾਦ ਦੇ ਘਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ ਉਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਕੇ ਵੀ ਬਾਹਰ ਢਾਣੀ ’ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ।

ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਛੱਪੜ ਵੱਲ ਗਏ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੇਖਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਧਾਰ ਕੇ ਮੈਂ ਦੁਲਚੀਪੁਰ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਇਹ ਉਹੀ ਛੱਪੜ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਾਰੇ ਨੇ ਸਰਦਾਰੇ ਨੂੰ ਕੁਹਾੜੀ ਮਾਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਡੁਬੋ ਕੇ ਮਾਰਿਆ ਸੀ। ਤੋਰੀਏ ਦੀ ਚੋਰੀ ਨੇ ਜੋ ਭਾਣਾ ਵਰਤਾਇਆ ਇਹਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜੱਟ ਵਰਤਾਰਾ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ!

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੋਰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦਿਸਿਆ ਪਰ ਕੋਈ ਅਖਾੜਾ ਨਾ ਦਿਸਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਰੁਸਤਮੇ ਜ਼ਮਾਂ ਦਾਰੇ ਦੁਲਚੀਪੁਰੀਏ ਵਰਗਾ ਦਿਉ-ਕੱਦ ਪਹਿਲਵਾਨ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਾਂ, ਕੁਝ ਨਵੇਂ ਚੋਬਰ, ਸਿਰਾਂ ਦੇ ਪਟੇ ਸੰਵਾਰੀ, ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲਾਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਤੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਟੱਲੀ ਹੋਏ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੇ। ਗੁਰਦਵਾਰਾ ‘ਮੱਲ ਅਖਾੜਾ’ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੋਹਣੇ ਦੇਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਏ?

*****

(1268)