“ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜੇਲ ਡਾਇਰੀ’ ਵਿੱਚ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ...”
(28 ਸਤੰਬਰ 2020)

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਦੋਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਜਾਂ ਜਨਮ ਦਿਨ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਬੁਲਟ ’ਤੇ ਗੇੜੀਆਂ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਿੱਡੇ ਵੱਡੇ ਫੈਨ ਹਨ। ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ‘ਮੈਂ ਫੈਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ’ ਗੀਤ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇ ਗਾ ਕੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹਦੀ ਕੀ ਸੋਚ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਫੋਟੋ ਦੀ ਥਾਂ ਜੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਫਸਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ। ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਮੁੱਛ ਨੂੰ ਮਰੋੜ ਕੇ ਤੇ ਦੂਜੀ ਡੱਬ ਵਿੱਚ ਪਿਸਟਲ ਵਾਲੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ‘ਜਿਹੜੇ ਖੰਘੇ ਸੀ ਉਹ ਟੰਗੇ ਸੀ’ ਇਹ ਇਬਾਰਤਾਂ ਵੀ ਲਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੂਰ ਰੱਖ ਕੇ ਕੈਲੰਡਰ ਵਾਲੀ ਫੋਟੋ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਇਸ਼ਟ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤਕ ਕਿਸੇ ਗੱਡੀ ਮਗਰ ਅਜਿਹੀ ਫੋਟੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਾਲ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬ ਫੜੀ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਦੇ ਕਾਤਲ ਸਾਂਡਰਸ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸਾਡੇ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬੜਾ ਅਸਰ ਕਬੂਲਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ, ਸੋਚ ਅਤੇ ਵਿਵਦਤਾ ਵਾਲੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਏ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਸਰਾਭੇ ਦੀ ਫੋਟੋ ਸੀ। ਲੈਨਿਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਅਤੇ ਰੋਲ ਮਾਡਲ ਸਮਝਦਾ ਸੀ।

ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਇੱਕ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦਾ ਲੇਖਕ ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ ਵੀ ਰਿਹਾ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਜੇਲ ਡਾਇਰੀ’ ਵਿੱਚ ਫਿਲਾਸਫਰਾਂ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਸੌਕ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੰਗਵਾਉਂਦਾ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਉਹਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੋਚ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੀਆਂ। ਫਾਂਸੀ ’ਤੇ ਲਟਕਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਲੈਨਿਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੀ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਨੇ ਵਕੀਲ ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ ਮਹਿਤਾ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਈ ਸੀ। ਕਿਤਾਬ ਮਿਲਣ ਸਾਰ ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੜ੍ਹਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਮਹਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ? ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾਏ ਬਿਨਾਂ ਕਿਹਾ, ‘ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਮੁਰਦਾਬਾਦ ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ।’ ਜਦੋਂ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਨੇ ਝੱਟ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਪੰਨਾ ਮੋੜਿਆ ਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਉਸ ਮੋੜੇ ਪੰਨੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰਤਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਅਫਸੋਸ, ਅੱਜ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਹਾੜੇ ’ਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਈ ਨਾਅਰੇ ਛੱਡਣ ਜੋਗੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਸੁਪਨੇ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹਿੰਸਾਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਫੋਕਾ ਬੰਬ ਨਾ ਸੁੱਟਦਾ। ਬੰਬ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਸੁਣਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਤੋਂ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਮੇ ਭੱਜਦੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਡਟ ਕੇ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਿੱਕ ਤਾਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸੂਰਮਾ ਭੱਜਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਉਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਮਕਸਦ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲਾਉਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਏਕੇ ਦਾ ਹਾਮੀ ਸੀ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ।

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਇੰਨੀ ਭੈਅ ਭੀਤ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਾਤੀਂ 7.30 ਵਜੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਜਦੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਰਾਜਗੁਰੂ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕੈਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਸੂਰਮੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ‘ਇਨਕਲਾਬ ਜ਼ਿੰਦਾਬਾਦ’ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਲਗਭਗ 90 ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸਦੇ ਸੁਪਨੇ ਅਜੇ ਵੀ ਅਧੂਰੇ ਪਏ ਹਨ ਜੋ ਕਦੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਜੋਏ ਸਨ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਅੱਜ ਵੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਤ ਪਾਤ, ਧਰਮ ਮਜ਼ਹਬ ਦੀ ਗੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ।

*****

(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2354)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.gmail.com)