“ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸਲੈਕਸ਼ਨ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਉੱਪਰੋਂ ਆ ਗਈ ਹੈ ...”
(14 ਮਾਰਚ 2018)

ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪੱਖੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਦੋ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਡਸਟਰੀ ਅਤੇ ਬਿਜ਼ਨਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਵਰਗ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਹੈ। ਦਲਿਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਬੇ-ਤਹਾਸ਼ਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚ ਧਸ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਧਦੀ ਅਬਾਦੀ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਮੂਹਰੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬੇਬੱਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਇੱਕ ਬੇਚੈਨੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਲਵੇ ਪਰ ਆਮ ਪਬਲਿਕ ਦੇ ਇਸ ਇਤਰਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿ ‘ਜੀ ਸਭ ਚੱਲਦਾ ਹੈ’ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਕਈ ਤੱਤ ਹਨ ਜੋ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਇਕ ਦਿਨ ਘਰ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਅਰਾਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਅਫਸਰ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਹਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਘਰ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾ ਕਿ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਹੋਰ ਸੁਣਾ, ਪਰਿਵਾਰ, ਬੱਚੇ, ਕੰਮਕਾਰ ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ? ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਬਾਕੀ ਸਭ ਤਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ਪਰ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਬੜਾ ਸੰਕਟ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ...”

ਫਿਰ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇਕ ਜੂਨੀਅਰ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਕਰ ਬੈਠਾ। ਦੋਵਾਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ’ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੱਸ ਰਾਜ਼ੀਨਾਮਾ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਅਫਸਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਸ਼ਕਾਇਤ ਵੀ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜੋ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਮੇਰੀ ਦਿਆਨਤਦਾਰੀ ਸ਼ੱਕੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਏ.ਸੀ.ਆਰ. ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਵਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪੱਧਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਸਿਵਾਏ ਹਮਦਰਦੀ ਦੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ। ...”

ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆਈ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਜਿਲੇ ਵਿੱਚ ਡੀ. ਸੀ. ਤਾਇਨਾਤ ਸਾਂ। ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਭਾਗੀ ਮੁਖੀ ਬੜਾ ਮਿਲਾਪੜਾ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਘਰ ਚੰਗਾ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਮੇਰੇ ਘਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਹ ਪੀਂਦੇ ਸਮੇਂ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਰਾਮੂ ਕਿੰਨਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ?”

ਰਾਮੂ ਮੇਰੇ ਘਰ 23-24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਨੌਕਰ ਸੀ। ਬੜਾ ਸਾਉ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ। ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਆਏ ਗਏ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ। ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ, “ਰਾਮੂ ਬਾਰਾਂ ਪਾਸ ਹੈ ਪਰ ਘਰ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਕਾਰਣ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਪਰ ਹਾਲੇ ਤੱਕ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਰ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ।”

ਉਹ ਅਫਸਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘ਮੇਰੇ ਦਫਤਰ, ਮੈਂ ਛੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਭਰਤੀ ਕਰਨੇ ਹਨ। ਰਾਮੂ ਤੋਂ ਅਪਲਾਈ ਕਰਵਾ ਦਿਉ, ਮੈਂ ਭਰਤੀ ਕਰ ਲਵਾਂਗਾ। ਰਾਮੂ ਅੱਛਾ ਲੜਕਾ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਰ ਰਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹਦੀ ਮਦਦ ਕਰਾਂ।”

ਰਾਮੂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਰਮੇਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਅਫਸਰ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਇਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਰਾਮੂ ਉਸ ਅਫਸਰ ਦੇ ਦਫਤਰ ਜਾ ਕੇ ਅਪਲਾਈ ਕਰ ਆਇਆ। ਇੰਟਰਵਿਉ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਅਫਸਰ ਘਰ ਆਇਆ, “ਰਾਮੂੰ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚਾਹ ਆਦਿ ਪੀ ਕੇ ਅਫਸਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਸੀ ...”

ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਝਿਜਕਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਰਾਮੂ ਨੂੰ ਸਲੈਕਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਵਾਂਗਾ।”

ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਸਾਡਾ ਮਹਿਕਮਾ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸਲੈਕਸ਼ਨ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਉੱਪਰੋਂ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਬੱਸ ਸਾਈਨ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵੱਸ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸੋਚਿਆ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂ। ਰਾਮੂ ਮਾਯੂਸ ਹੋਵੇਗਾ।”

ਮੈਂ ਸਿਵਾਏ ਹੈਰਾਨਗੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸਵੇਰੇ ਰਾਮੂ ਇੰਟਰਵਿਉ ਲਈ ਆਵੇ ਜਾਂ ਨਾ?”
ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਫ਼ਾਇਦਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ।”

ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰਾਮੂ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸਲੀਅਤ ਪਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਇੰਟਰਵਿਉ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਨਾ ਸਲੈਕਟ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਅਫਸਰ ਦਾ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਦਮ ਘਟ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਰਾਮੂ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ।

ਮੇਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਅਫਸਰ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਿਆ ਬਲਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਲੋਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਇਹ ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੀ ਪੀ ਐੱਸ ਸੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈ ਕੇ ਪੀ ਸੀ ਐੱਸ ਅਫਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਭਰਤੀਆਂ ਕਰਦਾ ਫੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਯਤਨ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਸੀ ਪਰ ਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਆਇਆ? ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਜੇਕਰ ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਅਛੂਤਾਂ ਲਈ ਰਾਖਵਾਂਕਰਣ ਨਾ ਲੈ ਕਿ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਛੂਤ ਵਰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ’ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੈਰਿਟ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੀ ਕੀ ਫੈਕਟਰ ਭਾਰੀ ਹਨ - ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼, ਭਾਈ-ਭਤੀਜਾਵਾਦ, ਜਾਤੀਵਾਦ, ਧਰਮ, ਨਸਲ ਆਦਿ ਆਦਿ। ਰਿਸ਼ਵਤਖ਼ੋਰੀ ਇਕੱਲੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ?

*****

(1059)