SRLadhar7 “ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਦਾ ਖੂਨ ਸਫੈਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ...”
(14 ਅਕਤੂਬਰ 2016)

ਮੈਂ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਨਾਵਲਿਸਟ ਦਾ ਇਕ ਨਾਵਲ, ਚਿੱਟਾ ਲਹੂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਯਾਦ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਉਦੋਂ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਇਕ ਇੰਤਕਾਲ ਦੇ ਕੇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਗੱਲ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਕੋਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਹੇਠਲੇ ਮਾਲ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਅਪੀਲਾਂ ਸੁਣਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਪੋਸਟ ਅਜਿਹੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਿੰਨਾ ਮਰਜ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰ ਲਵੋ, ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਮੌਜ ਮਸਤੀ ਕਰਦੇ ਰਹੋ। ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਡੀ ਸੀ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਖੈਰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਲ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਅੱਛਾ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵਕੀਲ ਵੀ ਕੋਰਟ ਵਰਕ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮਾਲ ਜਾਂ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਜਾਣਾ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ ਵੱਸ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਕੀਲ ਬੜੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੱਜ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਪਹਿਚਾਣਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਮਾਲ ਮਹਿਕਮੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਅਪੀਲ ਆਈ ਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ? ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲੀਗਲ ਟੈਕਨੀਕੈਲਟੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਹਰ ਜੱਜ ਨੂੰ ਨਿਕਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦਿਮਾਗ ਕੁਝ ਹੋਰ। ਹੋਇਆ ਇੰਝ ਕਿ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੀਦਾਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਕੋਈ 15 ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕਰਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਏਜੰਟ ਰਾਹੀਂ ਅਮਰੀਕਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਲੜਕਾ ਆਪਣੀ ਘਰਵਾਲੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਹੀ ਲੈ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਦੋ ਵਾਰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਤੇ ਮੁੜ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਾਪ ਲਈ ਅਤੇ ਭਰਾਵਾਂ ਭਰਜਾਈਆਂ ਲਈ, ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਕਈ ਗਿਫ਼ਟ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਟੈਕਸੀ ਲੈ ਕੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਘੁਮਾ ਕੇ ਲਿਆਇਆ। ਬਾਪ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਲਾਇਕ ਪੁੱਤ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ ਉੱਚਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜਣਾ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਪੁੱਤਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਬਾਪੂ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਤੇਰਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਾ ਦੇਵਾਂ। ਤੂੰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਅਮਰੀਕਾ ਘੁੰਮ ਆ।”

ਬਾਪੂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਪੁੱਤ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੁਣ ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ।”

ਪਰ ਪੁੱਤਰ ਖਹਿੜੇ ਪੈ ਗਿਆ ਤੇ ਬਾਪ ਦਾ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਲੈ ਗਿਆ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਵਾਪਿਸ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਾਪੂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਟ੍ਰੈਕਟਰ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਵਾਹਾਂਗੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਾਹ ਕੇ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਵੀ ਕਮਾ ਲਵਾਂਗੇ। ਜਦੋਂ ਕਰਜ਼ ਲੈਣ ਲਈ ਪਟਵਾਰੀ ਤੋਂ ਫਰਦ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਸ਼ ਉੱਡ ਗਏ। ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਰਾ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਲਗਵਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਕਾਇਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਪ ਵੱਲੋਂ ਰਜਿਸਟਰੀ ਕਰਵਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇੰਤਕਾਲ ਵੀ ਦਰਜ ਸੀ।

ਬਾਪ ਵਿਚਾਰਾ ਸਿਰ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਭਰਾ ਭਰਜਾਈਆਂ ਲੱਗੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਗਾਲਾਂ ਕੱਢਣ। ਪਰ ਕਾਨੂੰਨਨ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਹੁਣ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਵੀ ਰਾਇ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਹੁਣ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਉ ਨੇ ਖੁਦ ਰਜਿਸਟਰੀ ਕਰਵਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਿਉ ਦੀ ਬਕਾਇਦਾ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਤਹਿਸੀਲਦਾਰ ਨਾਲ ਫੋਟੋ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਿਓ ਬਥੇਰਾ ਕਹੀ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੁੱਤ ਪਾਸਪੋਰਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਚਹਿਰੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ?

ਖੈਰ, ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਬਾਪੂ ਤੋਂ ਐੱਸਡੀਐੱਮ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਇੰਤਕਾਲ ਦਾ ਕੇਸ ਪੁਆ ਦਿੱਤਾ। ਐੱਸਡੀਐੱਮ ਨੇ ਰਜਿਸਟਰੀ ਸ਼ੁਦਾ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਬਾਪੂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਇੰਤਕਾਲ ਰਜਿਸਟਰਡ ਸੇਲ ਡੀਡ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਹੁਣ ਸਿਵਲ ਕੋਰਟ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਮਸਲੇ ਵਿੱਚ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਕੁਲੈਕਟਰ ਦੇ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਐੱਸਡੀਐੱਮ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੀ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਾਰਨ ਵੀ ਉਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਐੱਸਡੀਐੱਮ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਮਾਮਲਾ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਤਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਬੈਠੇ ਲੜਕੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਵੀ ਪੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਅਕਸਰ ਐਨਆਰਆਈਜ਼ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੀ ਹਮਦਰਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕੇਸ ਆਉਣ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਇਸਦੀ ਹਿਸਟਰੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਇੱਕ ਸਮਝਦਾਰ ਵਕੀਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਦਲੀਲ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਮੇਰਾ ਕੇਸ ਟੈਕਨੀਕਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਲੱਗੇ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਦੋ ਮਿੰਟ ਸੁਣ ਲਵੋ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਾਰਾ ਕੋਰਟ ਰੂਮ ਸਕਤੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੱਸਦਿਆਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਛਲਕਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ-ਲਿਖਾਇਆ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬਾਹਰੋਂ ਕਮਾਈ ਕਰ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਗਰੀਬੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢੇ। ਪਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਝਾਂਸਾ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਫੋਟੋਆਂ ਖਿਚਵਾਈਆਂ ਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਲਗਵਾਏੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪਾਸਪੋਰਟ ਨਹੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ਆਪਣੇ ਨਾ ਲਗਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਦਾ ਖੂਨ ਸਫੈਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਵੀ ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਹੈ।”

ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦਾ ਉਹ ਆਰਡਰ ਕੋਟ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ:

Technicalities should not be allowed to come in the way of dispensation of justice. Justice should not only be done but it should also seen to be done.

ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਫਿਰ ਹੰਝੂ ਆ ਗਏ, ਉਹ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ, ਮੂੰਹੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਬੋਲ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂ ਉਸਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫੀ ਸਨ।

ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਅਚੰਭੇ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਵਾਕਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਖਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਲੰਧਰ ਵਿਖੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੰਪਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ-ਨੂੰਹ ਦੀ ਕੁੱਟ-ਮਾਰ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਤ-ਨੂੰਹ, ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਉਸਾਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ’ਤੇ ਉਤਾਰੂ ਸਨ।. ਉਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜੋੜੇ ਦੀ ਐੱਨਆਰਆਈ ਧੀ ਇੰਗਲੈਂਡ ਤੋਂ ਫੋਨ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਧੀਆਂ, ਪੁੱਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੜਕਾ, ਲੜਕੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਧੀਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।