“ਸਾਲ 1970 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਸਵਾ ਲੱਖ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਸਨ, ਹੁਣ ਤਕਰੀਬਨ 20 ਲੱਖ ...”
(17 ਜੁਲਾਈ 20129)
ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਹਰ ਸਾਲ ਹੀ, ਖਾਸ ਕਰ ਗਰਮੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਲੋੜ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਗੱਲ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੌਸਮ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੌਨਸੂਨ ਵਿੱਚ ਬਰਸਾਤ ਦਾ ਪਾਣੀ, ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਵੱਧ, ਬਰਬਾਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸਦੇ ਵਹਾਅ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀਆਂ ਵੀ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹੀ ਮੌਸਮ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਪੇੜ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਫੜਦੀ ਹੈ। ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਭਵਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੋਵੇ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇੱਕ ਹਰਕਤ ਹੁੰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਲਈ ਕਹਿਣੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ, ਸਾਲ ਦਰ ਸਾਲ ਵਧ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸੰਜੀਦਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਕਟ ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਨਾ ਵਧਦਾ।
ਹਰ ਸਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਾਲ ਵੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉੱਭਰੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਚੇਨਈ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂਨਗਰ ਵੀ ਹਾਹਾਕਾਰ ਮਚੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀ ਘਰ 20 ਤੋਂ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨੇ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਤਕਰੀਬਨ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਸੌ ਰੁਪਏ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਧੰਦਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਟੈਂਕਰ 1500 ਤੋਂ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜੋਕੇ ਕੋਠੀ-ਨੁਮਾ ਘਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਲਈ ਇੱਕ ਟੈਂਕਰ ਮਸਾਂ ਦੋ ਦਿਨ ਚਲਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬ, ਭਾਵੇਂ ਆਪਣੇ ਨਾਂਅ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰੇ ਕਿ ਇਹ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੈ। ਪੰਜ-ਆਬ, ਪੰਜ ਦਰਿਆ, ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਢਾਈ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਰਹੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ, ਹਰ ਸਾਲ ਤਕਰੀਬਨ ਦੋ ਫੁੱਟ ਥੱਲੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਬੋਰ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਡੂੰਘੇ ਬੋਰ ਕਰਵਾਉਣੇ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਲੋਕ ਸੱਚੀਂ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਜਾਂ ਸਿਆਣੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ 80 ਜਾਂ 100 ਫੁੱਟ ਬੋਰ ਨੂੰ 120 ਫੁੱਟ ਕਰਵਾ ਲੈਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਦ ਹੀ ਅਗਲੇ 15-20 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾ ਕੇ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਫੁੱਟ ਬੋਰ ਕਰਵਾ ਕੇ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਹੋਰ ਨੀਵਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਪੰਜਾਬ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਗੁਆਂਢੀ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਕ-ਰਿਸ਼ਤੇ ਉੱਧਰ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਲੋਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੀ ਕੀਮਤ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਾਣੀ ਨੂੰ, ਖਾਸ ਕਰ ਪੀਣ ਵਾਲੇ, ਲੋਕ ਤਾਲੇ ਲਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਧਰ ਆ ਕੇ ਦੱਸੇ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀ ਵੱਧ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਲਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਜੇ ਮੋਟੀ ਧਾਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ, ਹਰ ਸਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ, ਪੋਸਟਰ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਸਵੇਰੇ ਅਸੈਂਬਲੀ ਵਿੱਚ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬਰੁਸ਼ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਮੱਗ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ, ਸਕੂਟਰ, ਕਾਰ ਧੋਣ ਵੇਲੇ ਬਾਲਟੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਹੋਰ। ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਹੈ, ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਢੀ ਜਾਵੇ।
ਜੇਕਰ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਹ ਲੋਕ ਹਾਂ, ਜੋ ਸਿਰ ’ਤੇ ਪੈਣ ’ਤੇ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਂਝੀ ਕੰਧ ਲੱਗਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਵੇਲੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਵੀ ਤਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਡੀਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਕਦੋਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋਣ।
ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਕਹਿਣੀ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਵੀ ਉਹੀ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ।
ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ॥
ਇੱਥੇ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਨਿੱਤਨੇਮੀ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੋ ਵਾਰੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਆਮ ਜਨਤਾ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬਹਾਨੇ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਔਸਤਨ ਦੋ ਵਾਰ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉੱਥੇ ਅਰਦਾਸ ਸੁਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਯਾਦ ਵੀ ਹੈ। ‘ਪਵਨੁ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ’ ਦਾ ਵਾਕ, ਉਸ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬੇਅਰਥਾ ਹੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਸੰਕਟ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਹੱਥ ਮਾਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਾਂ।
ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਸੰਕਟ, ਭਾਰਤੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ, ਇਹ ਕੁਝ ਕੁ ਤੱਥ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ 256 ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 1592 ਬਲਾਕ ਇਸ ਵੇਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਤੋਂ ਜੂਝ ਰਹੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ, ਜਿੱਥੇ ਅਜੇ ਇਹ ਸਾਡੀ ਚਿੰਤਾ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਥਾਂ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ, 80 ਫ਼ੀਸਦੀ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਜਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਅਸੀਂ 15 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।
ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦੇ ਨਾਲ, ਜੋ ਇੱਕ ਹੋਰ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ, ਜੋ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸਰਗਰਮੀ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਕਥਨ ਸੀ ਕਿ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਓ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ 80 ਫ਼ੀਸਦੀ ਬੋਝ ਘਟ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਦੋਂ ਸਾਡਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਦਸਤ, ਪੇਚਸ, ਟਾਈਫਾਇਡ, ਪੀਲਿਆ ਆਦਿ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਸਨ। ਸਭ ਤੱਕ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਇਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੱਖਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਐਂਟੀਬਾਉਟਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹੁਣ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਲਈ ਮੋਹਰੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਇਸਦਾ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਨਵੀਂਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੂਗਰ, ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ, ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ ਸਿਰਫ਼ ਜੀਵਾਣੂਆਂ-ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ਛਿੱਕੇ ’ਤੇ ਟੰਗ ਕੇ, ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਨਹਿਰਾਂ-ਦਰਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਈ ਮਾਲਕ ਤਾਂ ਬੋਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣ ਹਨ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, ਅਲਮੀਨੀਅਮ, ਆਰਸੈਨਿਕ ਆਦਿ ਜੋ ਦਿਮਾਗ਼ ਅਤੇ ਨਸਾਂ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਕਰਕੇ ਨਸਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੱਲ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੀ ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ’ਤੇ ਮਾਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਰਧਾ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੈ, ਸਿਰ ਨਿਵਾਉਣ ਤੱਕ ਕਿ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ ਹੈ ਜਿਤੁ ਹਰਿਆ ਸਭ ਕੋਇ।।’ ਭਾਵ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਆਧਾਰ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਅਸੀਂ ਪੁਲਾੜ ਵਿੱਚ ਖੋਜਾਂ ਲਈ ਨਿਕਲਦੇ ਮੰਗਲ, ਸ਼ੁੱਕਰ ਗ੍ਰਹਿ ਜਾਂ ਚੰਦਰਮਾ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ, ਆਪਣੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਝ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਲੱਖਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਇਵੇਂ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਾਲ 1970 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਸਵਾ ਲੱਖ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਸਨ, ਹੁਣ ਤਕਰੀਬਨ 20 ਲੱਖ ਹਨ। ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਸਦੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਸੂਝ ਲਈਏ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਚਾਵਲ ਪੂਰਤੀ ਦੱਖਣੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਸੀ, ਗੰਨਾ ਯੂ ਪੀ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਦੀ, ਜੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਿਲੋ ਚਾਵਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ 5000 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਕਿਲੋ ਖੰਡ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੰਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ 2300 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਝੋਨੇ ਦਾ ਰਕਬਾ ਘਟਾ ਕੇ ਉੱਥੇ ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਸੋਇਆ ਬੀਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਉੱਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲਈ ਵੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਹਨ। ਫੁਹਾਰੇ ਰਾਹੀਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਵੀ ਢੰਗ ਹੈ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਿਆਣੇ ਹੋਈਏ। ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹਾਲਤ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਕ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰੀਏ ਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਖੋਜਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈਏ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1668)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: