RamSLakhewali7 “ਵਕਤ ਨੇ ਸੁਖਾਵਾਂ ਰੁਖ ਵੇਖਿਆ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਲਗਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ...”
(31 ਮਾਰਚ 2022)
ਮਹਿਮਾਨ: 637.

ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰੇ ਪਲਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਂ। ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਓ ਭਗਤ ਤੋਂ ਝਲਕਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਕ ਬਣ ਬਿਖ਼ਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੰਗੀਆਂ ਸਨੇਹੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ’ਤੇ ਸਾਉਣ ਦੇ ਮੀਂਹ ਮਗਰੋਂ ਦਿਸਦੀ ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਜਿਹਾ ਜਲੌ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਖਿੜੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਇਬਾਰਤ ਜਿਹੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ। ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਿਰਨਾਂ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਸੀ। ਖੇਡਦੇ, ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਹਾਸੇ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਮਹਿਕ ਬਿਖੇਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ। ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਬੈਠੇ ਖੁਸ਼ੀ, ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਰੰਗੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਮਿੱਤਰ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਮਸਰੂਫ ਸਨ।

ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੇ ਸ਼ਗਨਾਂ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੁਖ਼ਦ ਰੰਗ ਮਨ ਨੂੰ ਭਾਅ ਗਿਆ। ਉਹ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਸਾਰਥਕ ਕਰਦਾ ਜਾਪਿਆ। ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨੇਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕ ਬਣਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ। ਸਬਕ ਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਵਿਆਹ ਰੂਪੀ ਹਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀਰੇ ਮੋਤੀ ਵਾਂਗ ਦਿਸਣ ਵਾਲੇ ਜੋੜੇ ਦੀ ਫ਼ੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਫਲੈਕਸ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸੰਗ ਪੁਸਤਕ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਦੇ ਦਿਸੇ। ਮੇਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਸਜ ਬੈਠੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਿਖ਼ਰ ਰਹੇ ਚਾਨਣ ਵਾਂਗ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਰੇ ਸਨੇਹੀਆਂ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਲਈ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨ। ਚਾਨਣ ਰੰਗੀ ਪਿਰਤ ਵਾਲੇ ਉਹ ਪਲ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹਾਸਲ ਜਾਪੇ।

ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੇ ਸੋਚਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ’ਤੇ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ। ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਪੰਨੇ ਪਲਟਣ ਲੱਗੇ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਈ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਹੱਥਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੰਗਮੰਚ ਦੇ ਨਾਇਕ ਦੀ ਜੀਵਨ ਘਾਲਣਾ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕਰਨ ਜਾਂਦਿਆਂ ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਬੈਗ ਹੁੰਦਾ। ਸਮਾਰੋਹ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ’ਤੇ ਉਹ ਕਰਮਯੋਗੀ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਖਦਾ- ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆਂ। ਸਮਝ, ਸਿਦਕ ਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਉਠਾ ਕੇ ਜਿਊਣ ਦੀ ਜਾਚ ਏ। ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਚੰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਏ। ਪਲਾਂ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਾਲਾ ਬੈਗ ਖਾਲੀ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅੱਟਣਾਂ ਭਰੇ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਬਣਦੀਆਂ। ਸਾਲਾਂ ਬੱਧੀ ਰੰਗ ਮੰਚ ’ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸੰਵਾਦ ਪਿੰਡ ਪਿੰਡ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਗਿਆਨ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਵਾਂ ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਚਾਨਣ ਪਸਰਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ਲੋਕ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਘਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਪੁਸਤਕ ਸਾਥ ਨਾਲ ਸੁਹਜ, ਸਿਆਣਪ ਵੰਡਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ ਦੀ ਪਿਰਤ ਅੱਗੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗੀ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਮੇਲਿਆਂ ਤੇ ਸੈਮੀਨਾਰਾਂ ਤੋਂ ਘਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਪਾਠਕ ਪੁਸਤਕ ਸੰਵਾਦ ਨੇ ਸੁਖ਼ਦ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਬਿਖੇਰੀ, ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ‘ਦੇਵ ਪੁਰਸ਼ ਹਾਰ ਗਏ’ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪਾਠਕ ਕਾਰਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਜਵਾਨ ਹੋਏ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੇ ਅੰਗੜਾਈ ਭਰੀ। ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ, ਪਾਸ਼ ਤੇ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਿਲ ਜਿਹੇ ਸਿਤਾਰੇ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਅੰਬਰ ’ਤੇ ਜਗਮਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਬਦਲਣ ਲੱਗਾ। ਪੁਸਤਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦੀ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਤਰਜੀਤ ਜਿਹੇ ਕਰਮਯੋਗੀ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਤੁਰੇ। ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ, ਸਕੂਲ, ਸੱਥਾਂ ਤੇ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਲੱਗੀਆਂ।

ਮਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ’ਤੇ ਆਏ ਇਹ ਸੁਖ਼ਦ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਰੁਸ਼ਨਾਈ ਬਿਖੇਰਦੇ ਦਿਸੇ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੋਏ ਕਿਸਾਨੀ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਰੋਲ ਚਾਨਣ ਬਣ ਬਿਖਰਿਆ। ਟਰਾਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ ਦਿਸੇ। ਕਿਸਾਨ ਘਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੀਆਂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਨੇ ਗਿਆਨ, ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਰੱਖਿਆ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਮਹਾਂ ਨਾਇਕ ਭਗਤ, ਸਰਾਭੇ, ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬੇ ਇਹਨਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਡਟੇ ਆਪਣੇ ਧੀਆਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਗੀਤਾਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣ ਗੂੰਜੇ। ਕਲਮ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ।

ਵਕਤ ਨੇ ਸੁਖਾਵਾਂ ਰੁਖ ਵੇਖਿਆ। ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਲਗਦੇ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਥਾਂ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹਨਾਂ ਚਾਨਣ ਜਾਈਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਪਿਰਤਾਂ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਸਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤ ਵੈਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਤੇ ਜਨਤਕ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਪੁਸਤਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਅਲਖ਼ ਜਗਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਚੰਗੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਇਹ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪੈੜਾਂ ਰਾਹ ਰੁਸ਼ਨਾਉਂਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ, ਚੇਤਨਾ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਜਾਗ ਸਮੋਈ ਹੋਈ ਹੈ।

ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲੈ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਤਦੇ ਕਦਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚਦਿਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰੂਪੀ ਪੈੜਾਂ ਦੀ ਆਸ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉਘੜਣ ਲੱਗੇ: ਜਦੋਂ ਤਕ ’ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਪਕ’ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ। ‘ਦਾਗਿਸਤਾਨ’ ਦੀਆਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਿਰਨਾਂ ਚਾਨਣ ਬਿਖੇਰਦੀਆਂ ਨੇ। ‘ਅਸਲੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ’ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ‘ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ’ ਪ੍ਰਵਾਜ਼ ਭਰਨ ਦਾ ਦਮ ਹੈ। ‘ਮੜ੍ਹੀ ਦੇ ਦੀਵੇ’ ਦੀ ਲੋਅ ਬਾਕੀ ਹੈ। ‘ਕਿੰਗਰੇ ਢਾਹੁਣ’ ਵਾਲੀ ਵਿਰਾਸਤ ਸੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਧੜਕਦੀ ਹੈ। ਠਾਠਾਂ ਮਾਰਦਾ ‘ਸਤਲੁਜ ਵਹਿੰਦਾ’ ਹੈ। ‘ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ’ ਦਾ ਕਤਰਾ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਸੋਚਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ‘ਨਾਗਵਲ’ ਬੁਲੰਦੀ ’ਤੇ ਹੈ। ‘ਸੈਨਤਾਂ’ ਸਾਵੀਂ ਸੁਖਾਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ‘ਲੋਹੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ’ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਦਮ ਹੈ। ‘ਤਲਵੰਡੀ ਸਲੇਮ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਸੜਕ’ ਮੰਜ਼ਿਲ ਵੱਲ ਵਧਦੀ ਹੈ। ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼’ ਜਗਦੇ ਨੇ। ‘ਨਾਇਕ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਡਾਇਰੀ’ ‘ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਬਾਲਣ’ ਦਾ ਸਬਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ‘ਛਾਂਗਿਆ ਰੁੱਖ’ ਆਪਣੀਆਂ ਫੁੱਟਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ‘ਜੂਠ’ ਮਨ ਮਸਤਕ ਦੀ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਕਰਦੀ ਹੈ। ‘ਨਮੋਲੀਆਂ’ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ‘ਸੁਵੱਲੜੇ ਰਾਹ’ ਵੱਲ ਤੋਰਦੀ ਹੈ। ’ਨਵਾਂ ਜਨਮ’ ‘ਸੰਮਾਂ ਵਾਲੀ ਡਾਂਗ ਨਾਲ’ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ - ਤਦ ਤਕ ਇਹ ਪੈੜਾਂ ਨਵੀਂ ਸਵੇਰ ਤੇ ਰੌਸ਼ਨ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।