“ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ...”
(6 ਫਰਵਰੀ 2020)
(ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦੇ ਝੰਡਾ ਬਰਦਾਰ ਤੇ ਮਹਾਨ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ 70 ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਬਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼, ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਾ, ਆਰਥਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਝਲਕਾਰਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਿਆ। 70 ਸਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਾਠਕ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਜਨ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਮਰ ਦੇ 100ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਕੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦਰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਹੀ ਧੜਕਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਯੋਗਦਾਨ ਬਦਲੇ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲੇ। ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਹੁਰਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਲੰਬੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਮੀਦ ਹੈ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਦੇ ਪਾਠਕ ਪਸੰਦ ਕਰਨਗੇ।)
? ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਾਨ: ਆਪਣੇ ਜਨਮ, ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਸਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ।
ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ: ਮੇਰਾ ਜਨਮ 27 ਜੂਨ 1919 ਨੂੰ ਮਾਹਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਹਰਨਾਮ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਸੀ। ਬਚਪਨ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਮ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗਾ ਸੀ ਉਹੀ ਖੇਤ ਤੇ ਸਾਡਾ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ 60 ਤੋਂ 3 ਘੁਮਾ ਘੱਟ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ।
? ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ?
: ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੁੱਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਅੱਠਵੀਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਠੀਕ ਰਿਹਾ ਪਰ ਅੱਗੇ ਅਲਜਬਰਾ ਅੜ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਓਦੋਂ ਮੇਰੀ 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਰੁਖ਼ ਮਲਾਇਆ (ਮਲੇਸ਼ੀਆ) ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ।
? ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰੇ ਮਲਾਇਆ (ਮਲੇਸ਼ੀਆ) ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ?
: ਮੈਂ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਕਲਕੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਲਾਣੇ ਨੇ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਜਾਣਾ ਸੀ ਉਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਵੀ ਜਹਾਜ਼ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਬਾਰਾਂ ਰੁ: ਦੀ ਟਿਕਟ ਕਲਕੱਤੇ ਤਕ ਸੀ। 29 ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਪੀਨਾਗ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਬੰਦਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਪੀਨਾਗ ਆਈਸਲੈਂਡ ਲਈ ਬੱਸ ਚਾੜ ਗਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਮੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦਸ ਮੀਲ ਉੱਤੇ ਜਾਗੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬਸਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿੱਲ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਰਬੜ ਅਸਟੇਟ ਸੀ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੰਗਲ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਮੈਂਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਡਾਲੇ (ਡਾਲਰ) ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਉੱਤੇ ਜਾਗੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਮਿਲ ਗਈ। ਓਦੋਂ ਭਾਅ ਹੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਡਾਲਾ ਆਪਣੇ ਡੇਢ ਰੁਪਏ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਦਸ ਡਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਘਰ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਨਾਲ ਚਿੱਠੀਆਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਕਿ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਠੱਪ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਰ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਸਾਈਕਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਜਾਗੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਢਾਈ ਸਾਲ ਰਿਹਾ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹੀ ਜਿਸਦਾ ਉਹਨੇ ਨਾਸ਼ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀਰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਜੇਕਰ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਚਾਰ ਬੰਦ ਲਿਖ ਕੇ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਤੇ ਗੁਰਪੁਰਬ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਵਾਹ-ਵਾਹ ਕੀਤੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਬੜਾ ਹੌਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ। ਫਫੜੇ ਭਾਈ ਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਪਿੰਗਲ ਦੇ ਕੇ ਉਹਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਉੱਥੇ ਮੇਰਾ ਚੀਨੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।
? ਉਸ ਚੀਨੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਮਿਲਾਪ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਆਏ?
: ਉਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਆਲਿਗਾ ਸੀ। ਨਹਾਉਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਛੇੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਸ਼ਾ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਦੀਵਾਰ ਬਣ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮਲਾਈ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੜੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਲਾਈ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖੀ। ਫੇਰ ਸਾਡਾ ਵਾਹ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧ ਗਿਆ। ਮੈਂਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਗਈ। ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਦੁੱਧ ਦਾ ਗਿਲਾਸ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਖੜ੍ਹਾ-ਖੜ੍ਹਾ ਪੀ ਗਿਆ। ਉਹ ਬੜੀਆਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਈਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਚੀਨੀ ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੇ। ਮੇਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੂਰੀ ਆਉਣੀ ਜਾਣੀ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।
? ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰੇਮ ਗਾਥਾ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ?
: ਮੈਂ ਆਲਿਗਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਚੱਲ, ਉੱਥੇ ਵਿਆਹ ਕਰਾਵਾਂਗੇ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਬਿਮਾਰ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਅਸੀਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਵੱਧ ਦੇ ਕੇ ਅੱਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਬਈ ਤੂੰ ਆਬਦਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹ ਲੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਉੱਪਰ ਇਲੈੱਕਸ਼ਨ ਲੜਨ ਕਰਕੇ ਕਰਜ਼ਾ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ ਖੇਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਦੋ ਬਲਦ, ਇੱਕ ਊਠ ਤੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਸੰਦ ਖ਼ਰੀਦਣੇ ਪਏ, ਜਿਹੜੇ ਖੇਤੀ ਛੱਡਣ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੋ ਢਾਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਆਲਿਗਾ ਨੂੰ ਭਾਲਿਆ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਛਿਛ ਪੱਤ ਚੱਕ ਕੇ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਚਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਈਪੂ ਚਲੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਭਾਲਿਆ ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲੇ। ਮੈਂ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਮਲੇਸ਼ੀਆ ਜਾਣ ਲਈ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਕੰਮ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੀ ਸੀ। ਮਲਾਇਆ ਤੋਂ ਮੈਂਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦਾ ਸੀ ਫੇਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖ਼ਿਆਲ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ।
? ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਕੰਵਲ ਤਖ਼ੱਲਸ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਿਆ?
: ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਲਾਇਆ ਵਿੱਚ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਫਫੜੇ ਵਾਲਾ, ਜਿਹੜਾ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਗਾਈਡ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬਈ ਤਖ਼ੱਲਸ ਰੱਖ। ਇਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕੰਵਲ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਮੇਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣ ਗਿਆ।
? ਪਹਿਲੀ ਕਿਹੜੀ ਰਚਨਾ ਨੇ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਰੂਪ ਲਿਆ?
: ਮੈਂ ਇੱਕ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਮਾਈ ਸੇਵਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁਕਾਨ ਕਰਦੇ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਕੋਲ ਲੈ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਛਾਪੀ। ਉਹ ਦਾ ਨਾਮ 'ਜੀਵਨ ਕਣੀਆਂ' ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੂੰ ਹੀ ਰੱਖ ਲੈ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਮੋੜ ਦਿੱਤੇ।
? ਬੈਂਤ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਵਾਰਤਕ ਤੋਂ ਨਾਵਲ ਵੱਲ ਕਿਵੇਂ ਪਰਤੇ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ।
: ਪਹਿਲੀ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ 'ਜੀਵਨ ਕਣੀਆਂ' ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਤੇ ਹੋਰ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੂੰ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਤੋਰਿਆ। ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕੀਤੀ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਮਿੱਥ ਲਿਆ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜੱਟ ਕੋਲੇ ਮਦਦ ਮੰਗਣ ਲਈ ਗਏ ਤਾਂ ਕਿ ਬਦਮਾਸ਼ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਅੱਗੋਂ ਜੱਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਬਾਪ ਸਰਦਾਰ ਸੈਸ਼ਨ ਜੱਜ ਦਾ ਸੇਸਰ ਹੈ ਜੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰੋ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੋਸਤ ਮੁੰਡਾ ਵਾਲੀਬਾਲ ਖੇਡਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰ ਪਾਈ ਤਾਂ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰੇ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜੱਟ ਨੇ ਨਹਿਰ ਉੱਤੇ ਘੇਰ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਸਿਰ ਵੱਡਕੇ ਨਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਵਾਕੇ ਦਾ ਮੈਂਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਕਤਲ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਲਿਖਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ 'ਸੱਚ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ' ਲਿਖਿਆ।
? ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਕਿਹੜਾ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਆਪ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਸਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸੀ?
: ਮਲਾਇਆ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸੰਗਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵੇਦਾਂਤ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਸਾਧ ਬਣਦਾ-ਬਣਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਸਾਧ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਿਆ। ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਫ਼ਤਿਹ ਫਤਾਇਆ ਤਾਂ ਕਈ ਨਾਲ ਸੀ ਪਰ ਸਾਂਝ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਛਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਲਾਹਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਤੱਕ ਚੰਗੀ ਸਾਂਝ ਰਹੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਸਮੇਂ ਵੀ ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ।
? ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਆਏ ਤੇ ਉਹ ਸਮਾਂ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਰਿਹਾ?
: ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਮਿਲੀ। ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਗਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਹਨ। ਪਬਲਿਸ਼ਰ, ਜੋ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਸੀ, ਮੈਂਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਕੋਲ ਲੈ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ 90 ਰੁ: ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਈ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੇ ਪੰਜ ਜਾਸੂਸ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਉੱਤਰਦੇ ਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਦੋ ਬਚ ਗਏ। ਦੋਵੇਂ ਸਿੱਖ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੈਦ ਕੱਟ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਚਾਹ ਪੀਂਦਾ ਸੀ ਉੱਥੇ ਬੈਠਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਫ਼ਤਿਹ ਫਤਈਆ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਦੇਸ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਿੱਤਰਾ, ਦੇਸ ਆਜ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਰਮਾਏਦਾਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਉਚਾਟ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਆ ਗਿਆ।
? 1947 ਦੇ ਦੁਖਾਂਤਕ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ?
: ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਗਵਾਂਢੀ ਪਿੰਡ ਮੱਦੋਕੇ ਵਿਖੇ ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਤਲ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਗਵਾਂਢ ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਦੁਕਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਮੇਰਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਯਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਤਾਹਨਾ ਮਾਰਿਆ, ਬਈ ਸਾਨੂੰ ਕਦੋਂ ਮਰਵਾਉਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਯਾਰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾਂ? ਫੇਰ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਇਕੱਠ ਕਰ ਲਿਆ, ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਹਿੰਦੇ। ਸਾਡੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਓ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੜਦੇ ਕਰ ਦਿਓ। ਹੋਰ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਤਕੜੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਹੋ ਗਏ ਤਿਆਰ। ਡੇਢ ਕੁ ਸੌ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਗਰਾਓਂ ਲੈ ਕੇ ਗਏ। ਉੱਥੋਂ ਸਿਧਵਾਂ ਬੇਟ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਕੇ ਆਏ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਾ ਕੇ ਆਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਰਹੇ।
? ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਉੱਭਰੇ?
: ਇੱਕ ਸਾਲ ਮੈਂ ਬੜਾ ਔਖਾ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਲੋਕ ਗੀਤ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ। ਜ਼ੁਬਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੀ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ 'ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ' ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ, ਜੋ ਬੜਾ ਮਕਬੂਲ ਹੋਇਆ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਇਨਾਮ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਚੱਲੀ ਪਰ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਭੇਂਟ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। 45 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਇਸ ਲਈ ਮੈਂਨੂੰ ਉਹੀ ਇਨਾਮ ਦੁਬਾਰਾ ਬੁਲਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
? ਆਦਰਸ਼ਵਾਦ ਤੇ ਰੁਮਾਂਸਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ?
: ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਧੂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂਨੂੰ ਘਰ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਭੈਣ ਤੇ ਭਰਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸਾਧੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ। ਵੇਦਾਂਤ ਬੜਾ ਔਖਾ ਸਬਜੈਕਟ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਯਥਾਰਥ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਲਪਨਾਵਾਦ ਸੀ। ਫੇਰ ਪਿੰਡ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮਾਰਕਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਦਿਨ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤਰਕ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਠੀਕ ਲੱਗਿਆ, ਮੇਰਾ ਝੁਕਾਅ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਵੱਲ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਸੀ, ਮੈਂਨੂੰ ਲੱਗਾ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
? ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਤੋਂ ਗਰਮ ਖ਼ਿਆਲੀ (ਨਕਸਲਬਾੜੀ) ਲਹਿਰ ਵੱਲ ਤੁਹਾਡਾ ਝੁਕਾਅ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ?
: 'ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ' ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਮੈਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦੇ ਲੈਕਚਰ ਲੈ ਲਏ ਸੀ। ਫੇਰ 'ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ' ਰਾਹੀਂ ਗਰਮ ਖ਼ਿਆਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਘੜਿਆ। ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਵਹਾਅ ਇੱਧਰ ਨੂੰ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿੱਚ ਦਿਸੀ। ਪਿੱਛੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਲਹਿਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈ।
? ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਸਬੰਧੀ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਹੈ?
: ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਉਲਟਦੀ, ਬੰਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੀ ਹੋਣ ਤਾਕਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਗ਼ੱਦਾਰ ਬਥੇਰੇ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਖ਼ਾਸਾ ਜੰਗਜੂ ਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹੀ ਗੱਲ ਮੈਂਨੂੰ ਟੁੰਬਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਬਦਲਾਅ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
? ਤੁਹਾਡੇ ਚਰਚਿਤ ਨਾਵਲ 'ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ' ਦੀ ਛਪਣ ਗਾਥਾ ਵਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਣਿਆ। ਤਫ਼ਸੀਲ ਨਾਲ ਦੱਸੋ।
: ਹਾਂ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਾਵਲ ਬਹੁਤ ਛਪਿਆ। ਇਸਦੇ ਚੌਂਦਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਆਡੀਸ਼ਨ ਛਪੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਇਉਂ ਸੀ ਕਿ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੇਸ਼ਗੀ ਰਕਮ ਅਗਲੀ ਕਿਤਾਬ ਲਈ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਪਰ 'ਲਹੂ ਦੀ ਲੋਅ' ਸਮੇਂ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਕੋਈ ਪਬਲਿਸ਼ਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸਿੰਘਾਪੁਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਗਈ। 200-250 ਕਿਤਾਬ ਇੰਗਲੈਂਡ ਅਤੇ 200-250 ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਕਨੇਡਾ ਵਿਖੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਕੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਦਰਾਸ ਰਾਹੀਂ ਚੋਰੀ ਭਾਰਤ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਲੈਕ ਵਿੱਚ 75-80 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵਿਕੀ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਹੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ।
? ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਕਿਵੇਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋ?
: ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਉੰਨਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਬਹੁਤਾ ਚੰਗਾ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਇਸਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਵਧ ਫੁਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਉੱਜਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
? ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖਦੇ ਹੋ?
: ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਨਾਵਲ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਵਲ ਸੱਤ ਅੱਠ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਰੇ ਵਾਹੀਕਾਰ ਹਾਂ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਤਬਕਾ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉੱਚ ਪਾਏ ਦੇ ਸਹਿਤ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੰਦੇ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਹਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਹੰਭਲੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਉਲਾਰਵਾਦੀ ਸੋਚ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰੀ ਲਗਨ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸਹਿਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪਹੁੰਚ ਸਕਾਂਗੇ।
? ਸਹਿਤ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਹੋ ਕੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਗੱਲਬਾਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। 1980 ਤੋਂ 1992 ਤੱਕ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਾਰੇ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਰਾਇ ਹੈ?
: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਧੱਕਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਰਾਜ ਹੋਵੇ। ਪੰਜਾਬ ਛੋਟਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਾਂਗਰਸੀ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਝੋਲੀ ਚੁੱਕ ਸੀ, ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੁਫ਼ਾਦ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ ਵਿਕਰਾਲ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਘਾਣ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾਲ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸੰਘਰਸ਼ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਪਿਛੜ ਗਿਆ।
? ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੋਂ ਬਦਹਾਲੀ ਵਲ ਕਿਉਂ ਗਿਆ? ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀ ਹਨ।
: ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੱਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਕੋਲ ਨਹਿਰੂ, ਜਿਨਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਲੀਡਰ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲੈਣ ਲਈ ਗਏ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਲਦੇਵ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਵਾਧੂ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਡ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਸਟੇਟ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 40 ਫ਼ੀਸਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨ, 40 ਫ਼ੀਸਦੀ ਹਿੰਦੂ ਤੇ 20 ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੁਸੀਂ ਹੋਵੋਗੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰੀ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਹਿੰਦੂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਵੋਟ ਕਰੇਗਾ। ਲਾਹੌਰ ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਦੱਬੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀਆਂ। ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਗੱਲ ਪੁੱਛ ਲਈ। ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਟੇਟ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ, ਜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵੀ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, ਬਲਦੇਵ ਸਿਆਂ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਜੋ ਮੰਗੇਂਗਾ, ਉਹ ਸਟੇਟ ਦਿਆਂਗਾ, ਤੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਛੱਡ। ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਲਾਰਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨ ਠਹਿਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਹੀ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਹਕੀਕਤ ਲੁਕੀ ਰਹੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ। ਜਦੋਂ ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਜ਼ਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਰੋਂਦੇ ਪਿੱਟਦੇ ਨੇ ਬਥੇਰਾ ਰੌਲਾ ਪਾਇਆ, ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਹੀਆਂ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖੁੱਸ ਗਿਆ ਫੇਰ ਕੀ ਬਣਦੈ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਤਕਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਜੋ ਇਸਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਬਦਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ।
? ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਜਾਤੀਵਾਦ, ਗੈਂਗ ਹਿੰਸਾ, ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
: ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦੀਆਂ ਉਪਜੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਕੁਰਬਾਨੀ ਵਾਲਾ ਸੂਬਾ ਸੀ, ਦੂਜਾ ਪੈਦਾਵਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲੱਗਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਲੋਕ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ-ਵੇਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੰਕਟ ਭਰਿਆ ਸਮਾਂ ਹੈ।
? ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਉੱਭਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹਨ?
: ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋ। ਵੇਖੋ, ਇਹ ਰਿਐਕਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਉੱਠੇ ਬੰਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਬਾਹਲਾ ਸਮਾਂ ਚੱਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਦਿੱਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਮਗਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਸੋ ਇਸਦਾ ਭਵਿੱਖ ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ।
? ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਰੁਚਿਤ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ?
: ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦ ਜਾਂ ਭਵਿੱਖ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਸੋ ਸਰਕਾਰੀ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੇਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਦੌੜਨ ਦੀ ਹੋੜ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਏ। ਨੇੜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੁਝਾਨ ਰੁਕਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
? ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੀ ਭਵਿੱਖ ਦੇਖਦੇ ਹੋ?
: ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ। ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਪਾਰਟੀ ਜਾਂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਜਿਹੜੀ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕੇ।
? ਰਾਜਨੀਤਕ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲ ਮੁੜੀਏ। ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਜੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ?
: ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਨਾਵਲ 'ਰਾਤ ਬਾਕੀ ਹੈ' ਪੜ੍ਹਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ। ਅੱਧੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ, ਅੱਧੀ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਨੂੰ ਤਪਦਿਕ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਮਾਰਿਆ? ਉਹ ਲੜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ, ਦੋ ਤਿੰਨ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਵੀ ਕਿ ਇਹ ਮੁਜ਼ਾਰਾ ਲਹਿਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਘਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲੀ, ਜਿਹੜਾ ਦਿੱਲੀ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਸੱਦਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕੁੜੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਨਰਸ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੁੰਡਾ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਸੀ, ਭੈਣ ਭਰਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਉ ਦਾ ਦੁਆਬਾ ਬੱਸਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, 'ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ' ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂ? ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਾਪ ਆਪੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਊ। ਉਹ ਤੇਰਾ ਕੀ ਕਰ ਲਊ। ਉਹਨੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ। ਬਾਪ ਉਹਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਰਿਹਾ। ਉਹਦੀ ਜੰਞ ਨਾ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਮੁੰਡੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਜੰਞ ਚੜ੍ਹਾਈ। ਉਦੋਂ ਕਈ ਦਿਨ ਲੱਗ ਗਏ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਨਵਯੁਗ ਪ੍ਰੈੱਸ ਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ, ਉਸ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਲਈ। ਮੈਂ ਫ਼ਤਿਹ ਬੁਲਾਈ, ਉਹਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਡਾਕਟਰ ਜਸਵੰਤ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ। ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਥੱਲਿਓਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕ ਗਈ। ਚਿੱਠੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁੜੀ ਮੈਂਨੂੰ ਲਿਖਦੀ ਰਹੀ, ਇਹਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਮੈਂਨੂੰ ਤਾਂ ਖ਼ਾਸ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਦੇ ਹੋ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਆਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਹਦਾ ਭਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਫਲਾਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਡੀ.ਸੀ. ਹੈ। ਉਹ ਹੁਣ ਬਿਮਾਰ ਹੈ। ਉਹਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਲਈ ਉਹ ਇੱਥੇ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ਜਿਹੜੀ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖੀ ਸੀ ,ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਮੈਂ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਭੱਜਣ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਮਿਲ ਲਵੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਭਲਕੇ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਆਓ। ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਬਹਾਨਾ ਮਾਰਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਨਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਮਿਲਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਇੱਛੁਕ ਹੈ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਹੋਈ। ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬਈ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੱਤਰੀ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠ ਬੈਠ ਗਈ। ਉੱਥੇ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਂਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਗੇ। ਉਸ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਵਿਰੋਧ ਛੱਡ ਕੇ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਲ ਭਰ ਮਿਲਣ ਗਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਜੁੱਟ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲੈ ਗਈ ਕਿ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਬਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹੇਂਗਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਨੇ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਆਈ ਹਾਂ। ਉਸਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਠੀਕ ਕਰ ਆਈ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਰਹਿ ਉਹਦੇ ਵੱਲੋਂ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਕਿਵੇਂ ਰਹਾਂ? ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ? ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੋ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਨੇ, ਜਾਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹਾਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਟੁੱਟੀ, ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਜਾ ਮੈਂ ਆਪਣੇ। ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਨੀ ਸਿਆਣੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਜੋੜ ਹੋ ਗਿਆ।
? ਅਗਲੇਰਾ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ?
: ਉਹ ਇੱਥੇ ਆ ਗਈ। ਉਹ ਦੂਜਾ ਘਰ ਉਸ ਲਈ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਸਾਡਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਡਾ. ਜਸਵੰਤ ਗਿੱਲ ਜੀ ਨੇ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ ਤੱਕ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਦੇਖਿਆ। ਆਸਾਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੇ ਗਏ। ਫੇਰ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਮੇਰੀ ਕੋਠੀ ਹੈ, ਕਿਤਾਬ ਚੱਕ ਕੇ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਆ ਜਾਵਾਂ? ਲੋਕ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ? ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਚੰਗਾ ਟਾਈਮ ਲੰਘਿਆ।
? ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ?
: ਉਹ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਮੈਂ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਹਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਸਨ, ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੇਰੀ ਵਾਰਤਕ ਇੰਨੀ ਚੰਗੀ ਹੈ ਤੂੰ ਲਿਖਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਉਸਦੀਆਂ ਇੱਕ ਦੋ ਲਿਖਤਾਂ ਮੈਂ ਦਰੁਸਤ ਕੀਤੀਆਂ ਫੇਰ ਉਹਦੀ ਕਲਮ ਚੱਲ ਪਈ। 22-23 ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਉਸ ਨੇ, ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ, ਦਿੱਲੀ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕਾਂ ਇਨਾਮ ਤੇ ਸਨਮਾਨ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ।
? ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਰਚਨਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹਾਲੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਧੂਰੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਵਾਰੇ ਦੱਸੋ।
: ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਵੀ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਨਾ ਪਰ ਉਮਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਆਸ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਰਹਾਂਗਾ। ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਨਾਵਲ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਨਾਵਲ ਲੇਖਕਾਂ ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਵੰਗਾਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਗੱਲ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇਗੀ।
? ਆਖ਼ਰ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਆਪ ਦਾ ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ?
: ਅਸਲ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਧਾਂ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੰਵਾਰਿਆ। ਲੋਕੀਂ ਪੂਜਾ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਖਾਈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਆਮ ਲੋਕ ਮੌਜ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਹਨ। ਰਾਜਸੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਪੱਕ ਲੀਡਰ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਬੇੜੀ ਬੰਨੇ ਲਾ ਸਕਣ। ਪਰ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਹਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾਓ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲੜੋ, ਫੇਰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1924)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: