“ਨਾ ਦੁੱਖ ਸਦੀਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਸੁੱਖ ਸਦੀਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮ ਕਰ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ...”
(4 ਦਸੰਬਰ 2018)
ਪ੍ਰਿੰ. ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਡ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮੋਹੜੀਗੱਡ ਹਨ। ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਓਲੰਪੀਅਨ ਕਿਹਾ ਤੇ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਖੇਡ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੋਤੀ ਕਿਹਾ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਧਨੰਤਰ। ਉਹ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਚਕਰ, ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਮੱਲ੍ਹਾ, ਐੱਮ. ਆਰ. ਕਾਲਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ, ਬੀ.ਐੱਡ ਕਾਲਜ ਮੁਕਤਸਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ। ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਢੁੱਡੀਕੇ ਦੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਲੈਕਚਰਾਰ, ਅਮਰਦੀਪ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਕਾਲਜ ਮੁਕੰਦਪੁਰ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸੈਨਟ, ਸਿੰਡੀਕੇਟ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਕੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬੋਰਡ ਮੁਹਾਲੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਖੇਡ ਮੇਲੇ ਵੇਖੇ, ਕੁਮੈਂਟਰੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਮੇਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਂਤੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਈ ਪੁਸਤਕਾਂ ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ‘ਅੱਖੀਂ ਵੇਖ ਨਾ ਰੱਜੀਆਂ’ ਤੇ ‘ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੱਥ ’ਚੋਂ’ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀਆਂ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਬਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ‘ਹਸੰਦਿਆਂ ਖੇਲੰਦਿਆਂ’ ਚਰਚਿਤ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ, ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ, ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ਜੀਵਨੀਆਂ, ਹਾਸ ਵਿਅੰਗ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਜਨ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਆਰਟੀਕਲ ਲਿਖੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ’ ਪੁਸਤਕ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਡਮੀ ਦਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ ਅਵਾਰਡ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾ ਦਾ ਸੱਯਦ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਅਵਾਰਡ, ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਵੱਲੋਂ ਖੇਡ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਤੇ ਖੇਡ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲੇ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲੀ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 2017 ਵਿੱਚ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੋਹੇਨੂਰ ਭਾਗ ਦੂਜਾ’ ਤੇ ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ ਵਾਲਾ ਸਰਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਈਆਂ। 2018 ਵਿੱਚ ‘ਮੇਰੇ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਰੰਗ’ ਤੇ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੋਹੇਨੂਰ ਭਾਗ ਤੀਜਾ’ ਛਪੀਆਂ। 79ਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹ ਰੋਜ਼ 7 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੁਰਦੇ ਤੇ 9 ਘੰਟੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਾਨ: ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਜਨਮ ਸੰਬੰਧੀ ਦੱਸੋ?
ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ: ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਜਨਮ 08 ਜੁਲਾਈ 1940 ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਚਕਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸ. ਬਾਬੂ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮੀ ਬਾਬਾ ਪਾਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੋਤਰਾ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤਾਮਰ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਦਾ ਨਾਂ ਚੰਦ ਕੌਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਪੁਰਖੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸਰਹਾਲੀ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਵਿੱਚ ਆ ਵਸੇ ਸਨ। ਚਕਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪੂਰੀ ਪੱਤੀ ਸੰਧੂਆਂ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਗੁਰੂਸਰ ਸਸ਼ੋਭਤ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜਾਤੀ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
? ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਓ।
: ਮੈਂ 1946 ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂਸਰ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ ਸਾਂ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਆ ਭੰਡਾਰ ਕਮੇਟੀ ਚਲਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸਕੂਲ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਹ ਜੈਤੋ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਦਸਵੇਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਥੇ ਨਾਲ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠੀ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਪੱਕੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਾ ਇੱਕ ਬਾਲ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੀ, ਇੱਕ ਉਰਦੂ ਦਾ ਕਾਇਦਾ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਹਿੰਦਸੇ ਤੇ ਪਹਾੜੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਅਧਿਆਪਕ ਅੱਠ ਦਸ ਜਮਾਤਾਂ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸਪਿਰਟ ਨਾਲ ਸਨ। ਲਿਖਾਈ ਕਰਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਰੇਤੇ ਉੱਤੇ, ਫਿਰ ਫੱਟੀ ਅਤੇ ਸਲੇਟ ’ਤੇ ਸਿੱਖੀ। ਰੇਤੇ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲ ਨਾਲ ਲਿਖੀਦਾ ਸੀ, ਫੱਟੀ ਉੱਤੇ ਕਲਮ ਨਾਲ ਤੇ ਸਲੇਟ ਉੱਤੇ ਸਲੇਟੀ ਨਾਲ। ਰੇਤੇ ਉੱਤੇ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਮਿਟਾਈਦੇ ਸਨ, ਫੱਟੀ ਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਤੇ ਗਾਚਣੀ ਲਾ ਕੇ ਅਤੇ ਸਲੇਟ ਦੇ ਅੱਖਰ ਥੁੱਕ ਲਾ ਕੇ ਮਿਟਾ ਦੇਈਦੇ ਸਨ। ਕਾਪੀਆਂ ’ਤੇ ਲਿਖਣਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ।
? ਬਚਪਨ ਦੀ ਕੋਈ ਨਾ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾਓ।
ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਚਪਨ ਦੀ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਸੁਣਾਉਨਾ ਜੋ ਮੇਰੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ‘ਹਸੰਦਿਆਂ ਖੇਲੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਰਨ ਜੋਗਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਬੀਹੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੇ ਤੜਾਗੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਨੰਗ ਢਕਣ ਨੂੰ ’ਕੱਲਾ ਝੱਗਾ ਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੈਰੋਂ ਨੰਗਾ, ਸਿਰ ’ਤੇ ਜੂੜੀ ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਦੀ ਪਾਏ ਝੱਗੇ ਨਾਲ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਦੋਂ ਹੋਵਾਂਗਾ ਕੋਈ ਪੰਜਾਂ ਛੇਆਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ। ਸਮਝ ਲਓ ਉਹ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ। ਬੀਹੀ ਦੇ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਦਿਨ ਦਿਹਾਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਚੌਲ ਵਰਤਾਅ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਢਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਚੌਲ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪੁਆ ਕੇ ਖਾਣ ਲੱਗਾ। ਚੌਲ ਬੜੇ ਮਿੱਠੇ ਸਨ ਤੇ ਆੜੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਸੁਆਦ ਵੀ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਬਿੱਜ ਪੈ ਗਈ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੱਗਦੇ ਇੱਕ ਬਾਬੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਘੜੀਸ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਰੋਸ ਵਿੱਚ ਰੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਬਾਬਾ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲਾਂਭੇ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਧਿਆਨ ਨੀ ਰੱਖਦੇ। ਇਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਚੌਲ ਖਾ ਆਇਆ। ਭਿੱਟਿਆ ਗਿਆ ਇਹ ਛੋਹਰ। ਲਿਆਓ ਹੁਣ ਗੰਗਾ ਜਲ ਤੇ ਬਣਾਓ ਇਹਨੂੰ ਮੁੜ ਕੇ ਸਿੱਖ!”
ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰੋਂ ਗੰਗਾ ਜਲ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਦੀ ਇੱਕ ਘੁੱਟ ਪਿਆ ਕੇ ਮੇਰੀ ਭਿੱਟ ਹਟਾਈ ਗਈ। ਮਿੱਠੇ ਚੌਲ ਖਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਗੰਗਾ ਜਲ ਚੌਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸੁਆਦੀ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਬੋਤਲ ਦਾ ਉਹ ਫਿੱਕਾ ਪਾਣੀ ਮੈਂ ਮਸਾਂ ਸੰਘੋਂ ਲੰਘਾਇਆ।
? ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਵੱਧ ਸ਼ੌਕ ਸੀ।
: ਬਚਪਨ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੰਨਾ। ਮੇਰਾ ਸ਼ੌਕ ਬੋਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸੀ। ਬੋਤਾ ਮੈਂ ਭਜਾਉਂਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਂ। ਆਪਣੇ ਜਾਣੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਸਾਡੇ ਤਿਰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਮੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਸਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉੱਥੋਂ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਚਿੱਲੀ ਲੱਦ ਕੇ ਲਿਆਉਣੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੰਗੜ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਬੋਤੇ ’ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਬੱਗੜਾਂ ਦੀ ਬੋਤੀ ਮਗਰ ਲੱਗ ਗਈ। ਬੋਤੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਆਈ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਬੋਤੇ ਦੀ ਪੂਛ ਉੱਤੇ ਦੰਦੀ ਵੱਢ ਬੈਠੀ। ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ ਬੋਤਾ ਇਉਂ ਨੱਠਿਆ ਜਿਵੇਂ ਰਾਕਟ ਛੁੱਟਦੈ। ਮੈਨੂੰ ਸੰਭਲਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਕਣਕਾਂ ਦੀ ਗੋਡੀ ਕਰਦੇ ਕਾਮੇ ਰੰਬੇ ਛੱਡ ਕੇ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਤੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਲੱਗੇ, “ਬੋਤੇ ਨੂੰ ਰੋਕੋ ਓਏ, ਬੋਤੇ ਨੂੰ ਰੋਕੋ।” ਪਰ ਰੋਕਣਾ ਕੀਹਨੇ ਸੀ? ਬੋਤਾ ਤਾਂ ਬੰਬੂਕਾਟ ਬਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਧਰਤੀ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਸੀ, ਰੁੱਖ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਭੁਚਾਲ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ!
ਮੈਂ ਬੁਲਿਟ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਉੱਤੇ ਘੰਟੇ ਦੀ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੇ ਕਾਰ ਉੱਤੇ ਸਵਾ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਚੇਤਾ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਬੋਤੇ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਆ ਬਾਤਾਂ! ਪੂਛ ਦੀ ਪੀੜ ਦਾ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਬੋਤਾ ਵਾਵਰੋਲਾ ਬਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਕੁਹਾਂਠ ਨਾਲ ਜੋਕ ਵਾਂਗ ਚੰਬੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਤੰਗੜ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਸੀ, ਪੱਗ ਉਡ ਗਈ ਸੀ, ਜੂੜਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਅਸ਼ਕੇ ਮੇਰੇ ਕਿ ਮੈਂ ਡਿੱਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਬੋਤਾ ਖੇਤ ਜਾ ਕੇ ਰੁਕਿਆ। ਸਿਆਲ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਵੀ ਬੋਤੇ ਦੇ ਪਿੰਡੇ ਤੋਂ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀਆਂ ਤਤੀਰੀਆਂ ਵਗੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰੀ ਕੌਡੀ ਵੀ ਧੜਕੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਮੈਂ ਬੋਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਤੋਬਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਦੋਂ ਤਕ ਬੋਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਬੋਤਾ ਸਾਡੇ ਘਰ ਰਿਹਾ ਜਾਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਆਪਣੇ ਘਰ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਲਿਖਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸਿਰਲੇਖ ਹੋ ਸਕਦੈ - ਬੋਤੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਤੋਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਉਡਾਰੀ ਤਕ।
? ਤੁਹਾਨੂੰ 1947 ਦੇ ਰੌਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਤਾਂ ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਚੇਤਾ ਹੋਊ। ਕੋਈ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖੀ ਵਾਰਦਾਤ।
: ਹਾਂ ਰੌਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਸੁਰਤ ਐ। ਅਸੀਂ ਗੁਰੂਘਰ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਭੱਜੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਬਈ ਮਸੀਤ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਚੱਲ ਗਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਡਰੇ ਹੋਏ ਸਾਂ ਤੇ ਕੁਸਕ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਰਹੇ। ਬਾਹਰ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਬੋਲ ਬੁਲਾਰਾ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ‘ਮਰਗੇ’ ‘ਮਾਰਤੇ’ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮਾਸਟਰ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, “ਡਰੋ ਨਾ ਪਰ ਚੁੱਪ ਰਹੋ।”
ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਆਉਂਦੇ ਗਏ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲੋਂ ਘਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਮਸੀਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ’ਤੇ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਮਾਰਿਆ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਕਾਰਾ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਲੁੱਟੇ ਮਾਰੇ ਗਿਆਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੁਆਂਢੀ ਆਪਣੇ ਬਲਦ ਸਾਡੇ ਘਰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਕੋਈ ਲੁਟੇਰਾ ਨਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਨੂੰ ਉਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਬਾਬੇ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਾਡੇ ਬਾਪੂ ਹੋਰੀਂ ਅਜੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤੋਂ ਸੋਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ। ਕੀ ਪਤਾ ਉਹ ਜਿਊਂਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ...।
ਅਜੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡੋਂ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਨਿਕਲੇ। ਟਾਵੇਂ ਟਾਵੇਂ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਸੰਗ ਰਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੋਹਤਬਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮਾਘੀ ਖਾਂ ਘੋੜੇ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਅਖਾੜੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਠੂਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗਾਂ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਫਾਇਰਿੰਗ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਸਾਡਾ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਜੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ।
ਜਿੱਦਣ ਬਾਪੂ ਹੋਰੀਂ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਪਰਤੇ ਧੁੱਪਾਂ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਦਲਾਣ ਦਾ ਬੂਹਾ ਲੰਘਿਆ ਤਾਂ ਘਰ ਦੇ ਭਾਗ ਮੁੜ ਜਾਗ ਪਏ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਈ ਜਾਂਦੇ, ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਬੈਠ ਕੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ। ਬਾਪੂ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਨੀਂਦਰੇ ਨਾਲ ਲਾਲ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਲਿੱਸੇ ਮਾਂਦੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿਹੜਾ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਜਿਆਂ ’ਤੇ ਬਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ ਉਹ ਖੁਰਲੀਆਂ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਇੰਨੇ ਬੰਦੇ ਅੱਗੇ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਇਕੱਠੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਏ। ਉਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਹੈ। ਕਦੇ ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰ ਸਿਓਂ ਹੱਡਬੀਤੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗਦਾ, ਕਦੇ ਬਾਪੂ ਤੇ ਕਦੇ ਚਾਚਾ ਜਗੀਰ ਸਿੰਘ। ਓਧਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬਚੇ ਬੈਠੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਇੱਕ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਬਾਪੂ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਸੁੱਖ ਸਾਂਦ ਪੁੱਛਣ ਆਏ ਤਾਂ ਬਾਬੇ ਕਰਤਾਰੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਰਹੋ। ਅਸੀਂ ਬਚ ਕੇ ਆ ਗਏ ਆਂ ਤੇ ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ’ਵਾ ਵੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਝਾਕਣ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਪਤੈ ਕਿ ਉੱਜੜਨਾ ਕਿੰਨਾ ਔਖੈ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉੱਜੜਨ ਨਹੀਂ ਦੇਵਾਂਗੇ।
ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਹੀ ਬੀਤੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ, ਬਾਪੂ ਤੇ ਚਾਚਾ ਵੱਡੇ ਦਲਾਣ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਵਾਲੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਪਏ ਸਨ। ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਵੇਲਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਈ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਆ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਲੁਟੇਰੇ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਣ ਪਏ ਹਨ। ਬਾਬੇ ਕਰਤਾਰੇ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਪਿਸਤੌਲ ਕੱਢਿਆ, ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਈ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਰੌਂਦ ਪਾਏ ਤੇ ਰੋਹ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਹਦਾ ਕੱਦ ਬੈਠਕ ਦੇ ਬੂਹੇ ਜਿੱਡਾ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਤੇ ਚਾਚਾ ਵੀ ਬਰਛੇ ਲੈ ਕੇ ਨਿਕਲ ਪਏ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਹਿਮੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਤੋਂ ਹਵਾਈਆਂ ਉਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਨ ਲੁੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਲਦ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਬੱਝਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਟਰੰਕ ਤੇ ਸੰਦੂਕ ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਬੀਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਤੇ ਛੱਤਾਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ।
ਬਾਬਾ ਕਰਤਾਰਾ ਬੀਹੀ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੰਗਿਆੜੇ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਜੁੱਸਾ ਸੇਕ ਮਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਪਿਸਤੌਲ ਉਤਾਂਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਿਆ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਓਂ ਤਾਂ ਜਿੱਥੋਂ ਸਮਾਨ ਚੁੱਕਿਆ ਉੱਥੇ ਰੱਖੋ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਗੋਲੀ ਆਈ ਸਮਝੋ। ਚੁਫੇਰੇ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ। ਬਨੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਝੁਕ ਕੇ ਵੇਖਦੇ ਬੰਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ ਮਤਾਂ ਗੋਲੀ ਓਧਰ ਈ ਆ ਜਾਵੇ। ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਸਮਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਮਸਾਂ ਜਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਆਈ। ਲੋਕ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਬਚਾ ਕੇ ਆਏ ਕਰਤਾਰੇ ਹੋਰੀਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹੇਜਲੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਏ? ਕਿਵੇਂ ਜਾਨ ਤਲੀ ’ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਨਿੱਤਰੇ?
ਬਾਬੇ ਕਰਤਾਰੇ ਤੇ ਬਾਪੂ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਏਦੂੰ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਮੂਹਰੇ ਆਪ ਪਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੱਲ ਜਦੋਂ ਵੱਸੋਂ ਬਾਹਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖੀ ਸਾਂਦੀਂ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾਇਆ। ਅਸੀਂ ਮਾਣ ਨਾਲ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਉੱਜੜ ਪੁੱਜੜ ਕੇ ਵੀ ਨੇਕੀ ਦਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ। ਉਹ ਲੁੱਟੇ ਪੁੱਟੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੁੱਟ ਦੇ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪਏ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਸਿੱਖ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਨ ’ਤੇ ਖੇਡ ਕੇ ਸਿੱਖੀ ਨਿਭਾਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਦਲਿਆ ਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ।
? ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਮੇਲੇ, ਸੁਣੀ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ ਕਿੱਸਿਆਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਦੱਸੋ।
: ਰਾਮੂਵਾਲੀਏ ਕਵੀਸ਼ਰ ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ‘ਪਾਰਸ’ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਾਹਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਗਾਉਂਦੇ: ਪਟਨੇ ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੱਚ ਦਾ ਚੰਦਰਮਾ ਆਸ਼ਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ...। ਕਵੀਸ਼ਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸਿੱਧਵਾਂ ਵਾਲੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਟੱਲੀ ਵਾਂਗ ਟਣਕਦੀ। ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਸੁਣਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਤਰੰਗ ਉੱਠਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਕਵੀਸ਼ਰ ਬਣਾਂਗਾ। ਜਦੋਂ ਮਾਸਟਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਸੁਥਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਈ ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਵੇਖਦਾ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਬਣਨ ਦੀ ਰੀਝ ਜਾਗਦੀ। ਚਾਹ ਤੇ ਲੱਸੀ ਦੇ ਝਗੜੇ ਦਾ ਚਿੱਠਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਮਨ ਨੇ ਆਖਿਆ, ਆਪਾਂ ਵੀ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਚਿੱਠੇ ਜੋੜਾਂਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤੁਕਬੰਦੀ ਬੜੀ ਪਸੰਦ ਸੀ ਜੋ ਅਜੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੀ:
ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ’ਤੇ ਪਤੀਲਾ ਚਮਕਦਾ
ਗੋਦੀ ਵਾਲਾ ਜੁਆਕ ਥੱਲੇ ਨੂੰ ਲਮਕਦਾ
ਇੱਕ ਜੁਆਕ ਆਂਵਦਾ ਮਗਰ ਰੁੜ੍ਹਦਾ
ਮਾਰੀਆਂ ਚਪੇੜਾਂ ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਨੀ ਮੁੜਦਾ
ਮਜਾਲ ਕੀ ਉਹ ਵੇਲਾ ਕਦੇ ਜਾਵੇ ਉੱਕ ਨੀ
ਚੱਕ ਦੇਵਾਂ ਦੇਹੀ ਦੇ ਤਮਾਮ ਦੁੱਖ ਨੀ
ਮੈਨੂੰ ਪੀਂਦੇ ਲਾਟ ਅਤੇ ਲਫਟੈਣ ਨੀ
ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੀਣ ਸਾਰ ਕਰ ਦਿਆਂ ਚਨੈਣ ਨੀ
ਅਮਲੀ ਮਨਾਉਂਦੇ ਨਿੱਤ ਮੇਰੀ ਸੁੱਖ ਨੀ
ਚੱਕ ਦੇਵਾਂ ਦੇਹੀ ਦੇ ਤਮਾਮ ਦੁੱਖ ਨੀ
ਲੱਸੀ ਨੇ ਤਾਂ ਮਾਰਿਆ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲਫੇੜਾ ਜੀ
ਡਿੱਗ-ਪੀ ਧੜੱਕ ਚਾਹ ਤਾਂ ਖਾ ਕੇ ਗੇੜਾ ਜੀ
ਚਾਹ ਨੇ ਦੋ ਕੁ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਚਾਂਗਾਂ ਮਾਰੀਆਂ
ਅਮਲੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਛਵ੍ਹੀਆਂ ਸ਼ੰਗਾਰੀਆਂ
ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਚਾਹ ਦੇ ਅਮਲ ਚੜ੍ਹੇ ਸੀ
ਉੰਨਾ ਚਿਰ ਅਮਲੀ ਬਹੁਤ ਲੜੇ ਸੀ
ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਚਾਹ ਦੇ ਅਮਲ ਟੁੱਟਗੇ
ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਕੁ ਅਮਲੀ ਅਲੱਗ ਉੱਠਗੇ
ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਆਖੀ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦਿੱਤ ਜੀ
ਲੱਸੀ ਵਾਲੇ ਵੀਰਨ ਗਏ ਨੇ ਜਿੱਤ ਜੀ
ਇਹ ਚਿੱਠਾ ਮੈਨੂੰ ਤਖਤੂਪੁਰੇ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਰਾਏ ਚਿੱਠਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਤਖਤੂਪੁਰਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡੋਂ ਦਸ ਬਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜ ਕੋਹ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਉੱਥੇ ਆਏ ਸਾਲ ਮਾਘੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਭਰਦਾ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ। ਮੇਲੀ ਗੇਲੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਰੰਗਾਉਂਦੇ ਤੇ ਮਾਵੇ ਲੁਆਉਂਦੇ। ਤਲੇ ਜਾਂਦੇ ਪਕੌੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਲੂਣੀਆਂ ਮਹਿਕਾਂ ਚੰਡੋਲਾਂ ਤੇ ਚਕਰਚੂੰਡਿਆਂ ਤਕ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਪੋਨੇ ਗੰਨੇ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਅੱਡ ਹੋਕੇ ਦਿੰਦੇ। ਇੱਕ ਬੰਨੇ ਘੋੜ ਦੌੜਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ, ਧੂੜਾਂ ਉਡਦੀਆਂ, ਘੋੜੀਆਂ ਹਿਣਕਦੀਆਂ ਤੇ ਬੋਤੇ ਬੁੱਕਦੇ। ਕਈ ਬੋਤੇ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਮੱਘੇ ਕੱਢਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਬੋਤੇ ਦੇ ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਬੋਤੇ ਵੇਖਣੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ। ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਉੱਥੇ ਵੀ ਬੋਤੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਾਂ।
ਉਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਮੇਲਾ ਵੇਖਣ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ। ਹਰੀਆਂ ਕਚਾਰ ਕਣਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਡੰਡੀਓ-ਡੰਡੀ ਪਏ ਹੱਸਦੇ ਖੇਡਦੇ ਵਗੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ। ਲਾਂਭ ਚਾਂਭ ਸਰ੍ਹਵਾਂ ਦੇ ਪੀਲੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜੇ ਹੁੰਦੇ। ਸਾਡੇ ਖੀਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਨ ਛਣਕਦੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹਾਸੇ ਵੀ ਛਣਕਦੇ ਜਾਂਦੇ। ਬਚਪਨ ਦਾ ਉਹ ਮੇਲਾ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਦਾ ਡਿਜ਼ਨੀਲੈਂਡ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ! ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਚੰਡੋਲਾਂ ਝੂਟਦੇ, ਜਲੇਬੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵੇਖਦੇ। ਦਾਅ ਲਾ ਕੇ ਚਿੱਠੇ ਵੀ ਚੁੱਕ ਚੁਰਾ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਫੇਰ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦਿਆਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਪੜ੍ਹਦੇ।
ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਦੇ ਤੋਰੇ ਫੇਰੇ ਨੇ ਤਿੰਨ ਆਦਤਾਂ ਪਾਈਆਂ। ਪਹਿਲੀ ਆਦਤ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਦੀ ਪਈ ਜੋ ਹਾਲਾਂ ਤਕ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਚਾਰ ਪੰਜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੁਰਨਾ ਲੱਤਾਂ ਹਿਲਾਉਣ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੇਰੀ ਸੈਰ ਸੱਤ ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤਕ ਵੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜ ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੁਰੇ ਬਿਨਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਦੂਜੀ ਆਦਤ ਚਿੱਠਿਆਂ ਤੋਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਪਈ ਤੇ ਤੀਜੀ ਮੇਲੇ ਵੇਖਣ ਦਾ ਸ਼ੌਂਕੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਆਦਤਾਂ ਨੇ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਹਾਲੇ ਤਕ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਐ। ਜੀਹਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੇਖਣਾ ਹੋਵੇ ਉਹ ਹੋਰ ਕੁਝ ਕਰੇ ਜਾਂ ਨਾ ਕਰੇ ਪਰ ਤੋਰਾ ਫੇਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖੇ।
ਤੋਰੇ ਫੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਚਾਅ ਹੈ, ਖੇੜਾ ਹੈ ਤੇ ਅਨੰਦ ਹੈ। ਕੁਝ ਵੇਖਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੇ ਕੁਝ ਮਾਣਨ ਦੀ ਰੀਝ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇੱਛਾ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਹਰ ਹੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਰੀਝਾਂ ਮਰ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕੁਮਲਾਅ ਜਾਂਦੀ ਐ। ਬੰਦਾ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਹੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਜੀਂਦਾ ਆ ਰਿਹੈ। ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਤੇ ਕੁਝ ਮਾਣਨ ਦੀ ਤਰੰਗ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਹਰੇ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣਾ ਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ, ਚੰਦ, ਸੂਰਜ ਤੇ ਤਾਰੇ ਸਭ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਪੰਖੇਰੂ ਬਿਨਾਂ ਮਤਲਬ ਈ ਉਡਾਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਭਰੀ ਜਾਂਦੇ। ਹੀਰੇ ਹਿਰਨ ਭਲਾ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਚੁੰਗੀਆਂ ਭਰਦੇ ਹਨ? ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਤਰਦੀਆਂ ਤੇ ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ? ਦਰਿਆ ਵਗਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਈ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ ਨੇ। ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਮੁਸ਼ਕ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਘੁਰਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਸ਼ੇਰ ਬਘੇਲੇ ਵੀ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਾ ਮਾਰ ਸਕਣ ਤੇ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਣ।
ਹਵਾਵਾਂ ਰੁਮਕਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧੁੱਪਾਂ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਤੇ ਲਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਾ ਨਾਦ ਸਦਾ ਵੱਜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਭੇਤ ਹੈ। ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਹੈ, ਹਾਲਾਂ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਤੇ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾਂ।
? ਤੁਸੀਂ ਕਾਲਜ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। ਕਾਰਨ?
: ਉਦੋਂ ਕਾਲਜ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਆਮ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣਾ ਸੀ? ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਸਮਝੋ ਕਿ ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਸੁਜਾਨ ਕੌਰ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਕੋਲ ਪਿੰਡ ਕੋਠੇ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਐੱਮ. ਆਰ. ਕਾਲਜ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਚਾਰ ਪੰਜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਭੂਆ ਦੇ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਜਮਾਤਾਂ ਤੇ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਕੋਠੇ ਰਹਿ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀਆਂ। ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਤੇ ਰਹਿਤਲ ਦਾ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਕਾਫੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ। ਮੇਰਾ ਸ਼ਬਦ ਭੰਡਾਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਚਕਰ ਵਿੱਚ ਬਚਪਨ ਦੇ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਚੜ੍ਹਦੀ ਜੁਆਨੀ ਦੇ ਸੱਤ ਸਾਲ ਕੋਠੇ ਰਿਹਾ, ਇੱਕ ਸਾਲ ਮੁਕਤਸਰ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਤੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਿੱਲੀ ਦੇਖੀ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ। ਫਿਰ ਤੀਹ ਸਾਲ ਦੇ ਕਰੀਬ ਢੁੱਡੀਕੇ ਤੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਮੁਕੰਦਪੁਰ ਰਿਹਾ। ਬਾਕੀ ਸਾਲ ਤੋਰੇ ਫੇਰੇ ਦੇ ਗਿਣ ਲਓ। ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਘੁੰਮੇ। ਟੋਰਾਂਟੋ ਦੇ ਸੀ. ਐੱਨ. ਟਾਵਰ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ, ਲੰਡਨ ਦੀ ਚੰਡੋਲ ਝੂਟੀ ਤੇ ਡਿਜ਼ਨੀਲੈਂਡ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਲਈਆਂ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਗੇੜੇ ਕੱਢੇ। ਸੈਂਕੜੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਤੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਖੇਡ ਮੇਲੇ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੇ। ਦੋ ਲੱਖ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਿਆ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਇਆ ਤੇ ਲੱਖਾਂ ਮੀਲ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਹਵਾਈ ਵੀ ਅੱਡੇ ਵੇਖ ਛੱਡੇ ਨੇ।
? ਕਿਤੇ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਰਹੇ?
; ਗਿਣ ਲਓ। ਪੰਜਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਤਕ ਰੋਜ਼ ਦਸ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਤੁਰ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾਂ। ਹਾਕੀ ਦੇ ਇੱਕ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਅੱਠ ਦਸ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੌੜਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਹਜ਼ਾਰ ਕੁ ਮੈਚ ਤਾਂ ਖੇਡੇ ਹੀ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਵੱਡੀ ਭੂਆ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਤੋਂ ’ਕੇਰਾਂ ਪੰਜਾਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੁਰ ਕੇ ਚਕਰ ਆਇਆ ਤੇ ਆ ਕੇ ਮੱਝਾਂ ਚਾਰਨ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਜਗਰਾਓਂ ਸਾਇੰਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਤੁਰਦਾ ਤੇ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੁਰ ਕੇ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਢੁੱਡੀਕੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਤੋਂ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾ ਕੇ ਦੋ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਚਕਰ ਆ ਪੁੱਜਾ। ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸੌ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੁਰ ਕੇ ਬਠਿੰਡੇ ਤੋਂ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਅੱਧੀ ਟਿਕਟ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਬਾਬਾ ਮੈਨੂੰ ਤੜਕਿਓਂ ਤੋਰ ਕੇ ਵੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਜਗਰਾਓਂ ਤੋਂ ਸੱਤ ਵਜੇ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮੁੜਦਿਆਂ ਖੇਤੋਂ ਪੱਠੇ ਵੀ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਤੁਰਨਾ, ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣਾ, ਖੇਡਣਾ ਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵੇਖਣੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਨਿੱਤ ਦਾ ਰੁਝੇਵਾਂ ਰਿਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਲਡ ਕੱਪਾਂ ਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡਾਂ ਤਕ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰ ਕੁ ਖੇਡ ਮੇਲੇ ਵੀ ਵੇਖ ਲਏ ਹੋਣਗੇ। 7-8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤਾਂ ਮੈਂ 78ਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਤੁਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾਂ। ਵਾਹ ਲੱਗਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਮੈਂ ਤੁਰ ਫਿਰ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦਾਂ ਤੇ ਰੋਟੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਖਾਨਾਂ। ਬੈਠ ਕੇ ਲਿਖਣਾ ਜੁ ਪੈਂਦਾ। ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਲੱਤਾਂ ਸਿਧੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਐਂ। ਮੇਰਾ ਨਾਅ੍ਹਰਾ ਹੈ: ਜਿਹੜਾ ਦੌੜ ਸਕਦੈ ਉਹ ਦੌੜੇ, ਤੁਰੇ ਨਾ, ਜਿਹੜਾ ਤੁਰ ਸਕਦੈ ਉਹ ਖੜ੍ਹੇ ਨਾ, ਜਿਹੜਾ ਖੜ੍ਹ ਸਕਦੈ ਉਹ ਬੈਠੇ ਨਾ, ਜਿਹੜਾ ਬੈਠ ਸਕਦੈ ਉਹ ਲੇਟੇ ਨਾ। ਜਿੰਨੇ ਜੋਗਾ ਕੋਈ ਹੈ, ਓਦੂੰ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਕਰੇ? ਜਿਉਂਦਾ ਈ ਕਿਉਂ ਮਰਿਆ ਵਾਂਗ ਜੀਵੇ?
? ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਵੀ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰੋ।
: ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਤਿੰਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਬੈੱਸਟ ਐਥਲੀਟ ਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੰਪਾਦਕ ਬਣਿਆ। ਪਰ ਇਸ਼ਕ ਮੁਸ਼ਕ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਇੱਲਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਓ ਕਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਫਾਜ਼ਿਲਕਾ ਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਹਾਕੀ ਤੇ ਭੰਗੜੇ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਕਪਤਾਨ ਸਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਮਾੜਾ ਮੋਟਾ ਗਾਇੱਕ ਤੇ ਬੁਲਾਰਾ ਸਾਂ ਯਾਨੀ ਆਲਰਾਊਂਡਰ ਸਾਂ। ਫਸਟ ਈਅਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਗੁੱਤਾਂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਡਾਨਸ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬੀ.ਐੱਡ. ਕਾਲਜ ਮੁਕਤਸਰ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਖੱਟ-ਮਿਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹਨ ਕਿ ਛਾਪਣ ਲੱਗਿਆ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਕਈ ਵਰਕੇ ਭਰ ਜਾਣਗੇ। ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਮੇਰੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ‘ਹਸੰਦਿਆਂ ਖੇਲੰਦਿਆਂ’ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਐਂ।
? ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ-ਅੱਧੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣਾ ਹੀ ਦਿਓ।
: ਉਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਚੌਵੀ ਪੱਚੀ ਲੱਖ ਸੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਹੀ ਉਦੋਂ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਜਿੱਡਾ ਹੋ ਗਿਐ। ਮਸ਼ੀਨ ਵਾਲੇ ਠੰਢੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਲਾਸ ਉੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜੀ ਦਾ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਜੋ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦਸੀ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪੰਜੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਫੋਕੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਗਲਾਸ ਵੀ ਮੁੱਲ ਵਿਕਦੈ। ਮੈਂ ਪਿਆਓ ਸਮਝ ਕੇ ਪੀ ਬੈਠਾ ਸਾਂ। ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਪੱਚੀ ਪੈਸੇ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਦੀ ਟਿਕਟ ਦੇ ਵੀ ਪੱਚੀ ਪੈਸੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਸਵੇਰੇ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਦੁੱਧ ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਦ ਤੇ ਬਰੈੱਡ ਬਗੈਰਾ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਦੁਪਹਿਰੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਕੰਧ ’ਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਛੱਲੀਆਂ ਚੱਬ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਛੱਲੀ ਦਸੀ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਛੱਲੀਆਂ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਛੱਲੀਆਂ ਭੁੰਨਣ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਮਿਰਚ ਤੇ ਲੂਣ ਵਾਲਾ ਨਿੰਬੂ ਦਾਣਿਆਂ ਉੱਤੇ ਘਸਾ ਕੇ ਛੱਲੀਆਂ ਸੁਆਦੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਛੱਲੀਆਂ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵੀ ਬਥੇਰੀਆਂ ਚੱਬੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਹੈ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀਆਂ, “ਵੀਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਵੇਲੇ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਓ?” ਮੈਂ ਟਪਲਾ ਮਾਰਿਆ, “ਐਧਰ ਰੂਪ ਨਗਰ ਵੱਲ ਇੱਕ ਢਾਬਾ ਐ।” ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤੇ ਕੰਧ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਛੱਲੀਆਂ ਚੱਬਦੇ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਕਿਤੇ ਛੱਲੀਆਂ ਚੱਬ ਕੇ ਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਡੰਗ ਸਾਰੀ ਜਾਂਦੇ?” ਬਾਤ ਉਹਨੇ ਬੁੱਝ ਲਈ ਸੀ। ਰੋਟੀ ਮੈਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੋਈ ਢਾਬਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਛੱਲੀਆਂ ਚੱਬ ਕੇ ਡੰਗ ਸਾਰਨਾ ਮੇਰੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੱਚੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਛੱਲੀਆਂ ਵੀ ਚੱਬ ਲੈਨਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਚੱਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਲੈ ਆਵਾਂਗਾ।”
ਕੁੜੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਵੀ ਬਣਦਾ ਫੱਬਦਾ ਸਾਂ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀਆਂ, “ਵੀਰ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਫੁਲਕਾ ਵੱਧ ਲੈ ਆਇਆ ਕਰਾਂਗੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਈ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲਿਆ ਕਰੋ।” ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਸੁਦ ’ਤੇ ਤਾਂ ਖਾ ਸਕਦਾਂ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਹੀਂ।” ਮੇਰਾ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਮੈਨੂੰ ਭਾਪਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਘੁਲਣ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਪਰ ਚਿੱਤੋਂ ਮੈਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਮਾਣ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਅਤਰ ਫੁਲੇਲ ਦੀਆਂ ਮਹਿਕਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਹੱਸਦੀਆਂ ਤਾਂ ਚਿੱਟੇ ਦੰਦ ਚਮਕਦੇ। ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਟੋਏ ਪੈਂਦੇ। ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਮੋਹ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ, “ਵੀਰ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੇ ਫੁਲਕੇ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਓ?” ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਹਿ ਦੇਵਾਂ, “ਜੇ ਕਿਤੇ ਤੂੰ ਫੁਲਕੇ ਲਾਹ ਕੇ ਦੇਈ ਚੱਲੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੱਜਾਂ ਈ ਨਾ!” ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਭੈਣ ਜੀ, ਮੈਂ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਈ ਛਾਬਾ ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਲੱਗਦਾਂ। ਊਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਚਹੁੰ ਕੁ ਫੁਲਕਿਆਂ ਨਾਲ ਈ ਰੱਜ ਜਾਨਾਂ।”
? ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀਆਂ/ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਕੇ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਹੁਣ ਕੇਵਲ ‘ਖੇਡ ਲੇਖਕ’ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਖੇਡ ਲੇਖਕ ਬਣ ਕੇ ਕੀ ਖੱਟਿਆ?
: ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ’ ਪੁਸਤਕ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਨੇ ਵੀ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਐ ਕਿ ਮੈਂ ਕੇਵਲ ‘ਖੇਡ ਲੇਖਕ’ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ‘ਅੱਖੀਂ ਵੇਖ ਨਾ ਰੱਜੀਆਂ’ ਤੇ ‘ਫੇਰੀ ਵਤਨਾਂ ਦੀ’ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ, ‘ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੱਥ ਵਿੱਚੋਂ’ ਤੇ ‘ਬਾਤਾਂ ਵਤਨ ਦੀਆਂ’ ਪੇਂਡੂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਤੇ ਹਾਸ ਵਿਅੰਗ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ, ‘ਹਸੰਦਿਆਂ ਖੇਲੰਦਿਆਂ’ ਸਵੈਜੀਵਨੀ, ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਤੇ ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ ਵਾਲਾ ਸਰਦਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜੌਹਲ’ ਜੀਵਨੀਆਂ, ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੋਹੇਨੂਰ’ ਜੀਵਨੀਨੁਮਾ ਨਿਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੇ ਅਮਰਦੀਪ ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਾਨਵੀਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕ ਵੀ ਲਿਖੀ ਐ। ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਤਿੰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੇਲੇ ਮੁਸਾਹਬੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦਰਜਨਾਂ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਨੇ। ਇਹ ਠੀਕ ਐ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤੇ ਬੰਦੇ ਮੈਨੂੰ ‘ਖੇਡ ਲੇਖਕ’ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਨੇ। ‘ਖੇਡ ਲੇਖਕ’ ਮੇਰੀ ਅੱਲ ਪੈ ਗਈ ਐ। ਐਨ ਓਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਉਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਪਈ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਤਰਨਤਾਰਨ ਮੱਸਿਆ ਨ੍ਹਾਉਣ ਗਿਆ ਮਾਝੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡੋਂ ਪੱਠੇ ਢੋਣ ਲਈ ਗਧੀ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ। ਗਧੀ ਕਾਹਦੀ ਲਿਆਂਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਾਣੇ ਦੀ ਅੱਲ ਈ ‘ਗਧੀ ਵਾਲੇ’ ਪੈ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੋਲ ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਕੰਬਾਈਨਾਂ ਨੇ ਪਰ ਵੱਜਦੇ ਉਹ ਹਾਲੇ ਵੀ ‘ਗਧੀ ਵਾਲੇ’ ਈ ਨੇ! ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਦੈ ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾਵਲ ਵੀ ਲਿਖ ਦਿਆਂ ਪਰ ਵੱਜਾਂਗਾ ਕੇਵਲ ‘ਖੇਡ ਲੇਖਕ’ ਹੀ!
? ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਕੀ ਲਿਖ ਕੇ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਨਚਾਰ’ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰਤਕ ਰਚਨਾ ‘ਮੇਲਾ ਮੁਕਸਰ ਦਾ’ 1965 ਵਿੱਚ ‘ਆਰਸੀ’ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਨਵ-ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਚੋਟੀ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਰਸਾਲੇ ਵਿੱਚ ਛਪ ਜਾਣੀਆਂ ਵੱਡੀ ਛਾਲ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਖਿਡਾਰੀ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਨਿੰਮ ਦੇ ਪੱਤੇ’ ਨਾ ਪੜ੍ਹਦਾ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਸੀ ਖੇਡਾਂ ਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੋੜ ਨਾ ਕੱਟਦਾ। ਮੈਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਲਿਖੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ‘ਆਰਸੀ’ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਲੱਗੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਖੇਡਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਅਸਲੋਂ ਖਾਲੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਮਨਾਂ, ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਬੇਅੰਤ ਹਨ। ਇੱਟ ਪੱਟਿਆਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਕਵੀ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਬੈਠੇ ਈ ਇੱਟਾਂ ’ਤੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇੱਟ ’ਤੇ ਬਹਿ ਜਾਵਾਂਗਾ! ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਨਾ ਮੈਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਵਾਂਗਾ ਤੇ ਨਾ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ। ਖੇਡਾਂ ਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਾਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਭਾਵੇਂ ਘੋੜੀਆਂ ਮਗਰ ਲਾ ਲੈਣ! ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਵਰਿਆਮ ਵਰਗਿਆਂ ਨੇ ਕਦੋਂ ਰਲਣ ਦੇਣਾ ਸੀ? ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਵਾਂ ਨੰਬਰ ਹੁੰਦਾ? ਹੁਣ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਆਂ। ਬੱਸ ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਸਮਝ ਲਓ ਕਿ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੇਰਾ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਖੇਡ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਝੋਰਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵਾਂਗ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਸਿਹਤਕਾਰ ਸਮਝੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਆਂ। ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਐ, ਗਿਆਨ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਪਣੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਗਲਪ ਸਾਹਿਤ ਰਚਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤੇ ਨੇ ਤੇ ਗਿਆਨ ਸਾਹਿਤ ਵਾਲੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਨੇ ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਗਲਪਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਐ!
ਖੱਟਣ ਕਮਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿਆਂ। ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਿਆਂ ਜਦੋਂ ਮੇਰੇ ਲਿਖੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ‘ਆਰਸੀ’ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਉਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੇ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੜੇ ਭਾਏ। ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਅਥਲੈਟਿਕਸ ਮੀਟ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਰਾ ਬਰੋਬਰ ਮਾਈਕ ਫੜ ਬਹਿੰਦੇ। ਮੇਰੇ ਹਸਾਉਣੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕਾਵਿਕ ਬੋਲ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੰਦੇ। ਅਸੀਂ ਦਰਸ਼ਕਾਂ/ਸਰੋਤਿਆਂ ਦਾ ਜੀਅ ਪਰਚਾਈ ਰਖਦੇ। ਉਹ ਕਮਾਲ ਦਾ ਕੁਮੈਂਟੇਟਰ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਜਸਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਸੀ ਜਸਦੇਵ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਤ ਪਾ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਖੇਡ ਰਚਨਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਜੱਟਾ, ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਖੇਡਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇਂ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇਂ। ਜੇ ਜਸਦੇਵ ਵਾਂਗ ਹਿੰਦੀ ਬੋਲ ਸਕੇਂ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੇਂ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਅਨ ਤੇ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ ਕਵਰ ਕਰੇਂ।”
ਪਰ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖਣ ਬੋਲਣ ਦੀ ਅੜੀ ਫੜੀ ਰੱਖੀ। ਮੇਰੀ ਅੜੀ ਤੋਂ ਅੱਕ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਹੁਣ ਤੂੰ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਏਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਕੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਕੂਟਰ ਸਵਾਰ ਹੋ ਸਕੇਂਗਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ।”
ਕਾਸ਼! ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਜੀਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵੇਖਦੇ ਕਿ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਡ ਲੇਖਕ ਤੇ ਖੇਡ ਬੁਲਾਰੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੇ ਸਕੂਟਰ ਦਾ ਸਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਵਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਹੰਭਾਅ ਛੱਡਿਆ ਹੈ! ਜਿਹੜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਿਆ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ।
? ਤੁਹਾਡੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮੋੜ ਅਚਾਨਕ ਆਏ। ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਬੱਬੀਂ ਵਾਪਰੇ ਮੌਕਾ-ਮੇਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੋਗੇ?
: ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਤੱਤਰ ਅਠੱਤਰ ਸਾਲ ਦਾ ਜੀਵਨ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁੱਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਰਿਹਾ। ਜਿਵੇਂ ਬੁੱਲਾ ਅਚਾਨਕ ਰੁਖ਼ ਬਦਲਦੈ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਐਸਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹੈ। ਮੈਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਕਾਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਬਦਲੇ। ਮਹਿੰਦਰਾ ਕਾਲਜ ਪਟਿਆਲੇ ਤੋਂ ਐੱਮ.ਏ. ਕਰਨ ਚੱਲਿਆ ਮੁਕਤਸਰ ਬੀ.ਐੱਡ. ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਚੱਲਿਆ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ। ਉਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਛੱਡ ਕੇ ਢੁੱਡੀਕੇ ਆ ਗਿਆ। 1983 ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲਜ ਮੋਗੇ ਦਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ’ਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਪਰ 1996 ਵਿੱਚ ਅਮਰਦੀਪ ਕਾਲਜ ਮੁਕੰਦਪੁਰ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲੀ ਜਾ ਸੰਭਾਲੀ। ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਦੋਹਾਂ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਭੇਜਣਾ ਪਰ ਛੋਟਾ ਬੈਂਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਆਹ ਲਿਆ ਤੇ ਮਗਰੇ ਆਪ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੇ ਲਿਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾਂ ਖੇਡਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਿਥਿਆ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਜੇ ਮੈਂ ਦਸਵੀਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੈ ਦੂਜੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਸੀ ਹੋਰਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਲੱਗਣ ਦੀ ਥਾਂ ਠਾਣੇਦਾਰ ਜਾ ਲੱਗਦਾ! ਅਜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬੁੱਢੇਵਾਰੇ ਕੀ ਕਰ ਬਵ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋ ਜਾਵੇ? ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਸੇਧ ਦੀ ਥਾਂ ਬੇਸੇਧਾ ਹੀ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾਂ। ਇਹ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਗੇੜ ਐ ਕਿ ਦਾਅ ਸਹੀ ਪੈਂਦੇ ਰਹੇ। ਉਂਜ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਰਮਕਾਂਡ ਦਾ ਭਰਮ ਭੈਅ। ਮੈਂ ਵਿਖਾਵੇ ਦਾ ਹੀ ਆਸਤਕ ਹਾਂ, ਉਂਜ ਹਾਂ ਨਾਸਤਕ। ਵੇਖਣ ਨੂੰ ‘ਗਿਆਨੀ ਜਿਹਾ’ ਲੱਗਦਾਂ ਪਰ ਹੈਗਾਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵਾਲਾ। ਮੇਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੇਰਾ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਢਕੀ ਬੈਠੀ ਐ! ਮੈਂ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਢਲਦਾ ਰਿਹਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਢਾਲਦਾ ਰਿਹਾਂ।
? ਤੁਸੀਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਲੈਂਦੇ ਹੋ?
: ਮੈਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਨਿਖੇੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਰਲਗੱਡ ਕਲਾਵਾਂ ਨੇ। ਉਂਜ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਖੁਸ਼ਕ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਮੇਲੇ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਛੋਹਾਂ ਦੇਣੋਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਤੇ ਜੋਬਨ ਨੇ ਜੋ ਖੇਡ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਰਚੀ ਉਹਦਾ ਜਲੌਅ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਲਾ ਕੌਣ ਭੁੱਲੇਗਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ ਨਾਚਾਂ ਦੀਆਂ ਝਲਕਾਂ ਜੋ ਨਹਿਰੂ ਸਟੇਡੀਅਮ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀਆਂ। ਭੰਬੀਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਨੱਢੀਆਂ ਤੇ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਝੂੰਮਦੇ ਚੋਬਰ। ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ, ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਮਧੁਰ ਧੁਨਾਂ, ਨਾਚੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੂਲੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ ਤੇ ਧੂਫਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਗੰਧੀਆਂ। ਅਜਿਹਾ ਰੰਗੀਨ ਸੁਫ਼ਨਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ...।”
ਤੇ ਤੈਰਦੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ, “ਕਦ ਭੁੱਲਣਗੀਆਂ ਉਹ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪਰੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਾਲਕਟੋਰਾ ਤੈਰਨ ਤਲਾਅ ਦੇ ਨੀਲੇ ਨਿਰਮਲ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਈ ਰੱਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੋਨ-ਰੰਗੇ ਬਦਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਤਿਲ੍ਹਕ-ਤਿਲ੍ਹਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ...।”
ਜੇ ਕੋਈ ਸਾਹਿਤਕ ਛੋਹਾਂ ਵਾਲੀ ਰਚਨਾ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਤਾਂ ਇਹਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਬਣ ਗਈ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੋਧਿਆ ਰੂਪ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦੈ। ਇਹ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤੇ ਰਸਾਲੇ ਈ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਮੈਥੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਕਾਲਮ ਲਿਖਵਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਉਹ ਨਾ ਲਿਖਵਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੰਨਾ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖਦਾ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਤੋਂ ਹਟ ਕੇ ਨਿਰੋਲ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਖੱਟੀ ਕਮਾਈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਮਾੜਾ ਚੰਗਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤਾਂ ਵੱਜੀ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਮੇਰੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ ਓਨੀਆਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿੰਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਣ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਦਾਇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋਇਆ ਤੇ ਮੈਂ ਵਧੇਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਗਿਆਂ ਜੋ ’ਕੱਲੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾਂ।
? ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਅਖਵਾ ਕੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੈ, ਕੋਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹੈ, ਕੋਈ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਲਾਂਭੇ ਹੋ ਕੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਅਖਵਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੈ। ਤੁਸੀਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਖਲੋਤਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ?
: ਮੈਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਲਿਬਰਲ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਹਾਂ, ਕੱਟੜ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਨਹੀਂ। ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤੈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਕਹਾਉਣ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਕੋਈ ‘ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ’ ਨੀ ਬਣ ਜਾਣਾ। ਮੇਰੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਿਊਣਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਹੈ। ਇਨਸਾਨ ਹੋਰ ਬਿਹਤਰ ਇਨਸਾਨ ਬਣੇ। ਸਮਾਜ ਹੋਰ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ। ਬਦੀ ਘਟੇ ਤੇ ਨੇਕੀ ਵਧੇ। ਬੰਦਾ ਬਿਹਤਰ ਜਿਊਣ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਦਾ ਰਹੇ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੱਕ ਨਾ ਮਾਰੇ ਤੇ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਸਾਰ ਆਪਣੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦੇ ਸਰਵਰਕ ਉੱਤੇ ਛਪਵਾਇਐ, “ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦੇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਨਹੀਂ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬੱਝਿਆ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦੈ। ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਉਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਸ ਤੇ ਉਮੀਦ, ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਉਮਾਹ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਚਾਵਾਂ ਤੇ ਖੇੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੋਕਾ ਨਾ ਆਵੇ। ਬੰਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਆਹਰੇ ਲੱਗਾ ਰਵ੍ਹੇ। ਉਹਦੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਕਦੇ ਨਾ ਮੁੱਕਣ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਭਰੋਸੇ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆਂ ਕਰਨਾ, ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਿਊਣਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ ਤੇ ਹਰ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਜਿਊਣ ਦਾ ਵੱਲ ਸਿਖਾਉਣਾ ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦੈ। ਦੁੱਖ-ਦਰਦ, ਬਿਰਹਾ-ਵਿਛੋੜੇ, ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ-ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਤੇ ਗ਼ਮੀਆਂ-ਉਦਾਸੀਆਂ ਭਲਾ ਕੀਹਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ? ਕਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਢੇਰੀ ਢਾਹ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਕਈ ਦਿਲ ਗੁਰਦੇ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਨਾ ਦੁੱਖ ਸਦੀਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਸੁੱਖ ਸਦੀਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮ ਕਰ ਜਾਨਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਸੌਖੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੋਣੇ ਧੋਣੇ ਰੋਈ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉਮਰਾਂ ਸੌਖੀਆਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦੀਆਂ। ਜਿਹੜੇ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੱਸ-ਖੇਡ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਉਮਰਾਂ ਕਦੋਂ ਬੀਤ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਹਸੰਦਿਆਂ, ਖੇਲੰਦਿਆਂ, ਪੈਨੰਦਿਆਂ, ਖਾਵੰਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ।” ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਹਸੰਦਿਆਂ ਖੇਲੰਦਿਆਂ’ ਰੱਖਿਐ।
? ਅਕਸਰ ਦੇਖੀਦੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਨਿੰਦਾ ਦਰਬਾਰ ਲਾ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਿਸੇ ਸਮਕਾਲੀ ਬਾਰੇ ਈਰਖ਼ਾ ਭਾਵ ਉਪਜਦੇ ਨੇ?
: ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਿੰਦਿਆ ਚੁਗਲੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਆਪਣਾ ਹੀ ਸਮਾਂ ਗੁਆਉਣਾ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕਿਉਂ ਗੁਆਵਾਂ? ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਨਿੰਦਿਆ ਚੁਗਲੀ ’ਤੇ ਲਾਉਣੀ ਐਂ ਉਹ ਉਸਾਰੂ ਪਾਸੇ ਕਿਉਂ ਨਾ ਲਾਵਾਂ? ਜਿਹੜਾ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਈ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦੈ। ਸੜ ਰਿਹੈ ਹੁੰਦੈ, ਰਿੱਝ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦੈ। ਆਪਾਂ ਸੌਖੇ ਆਂ ਕਿ ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚੇ ਹੋਏ ਆਂ। ਕਈ ਲੇਖਕ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਬੰਦਾ ਨੀ ਦੀਂਹਦਾ ਜੀਹਦੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਬੋਲਬਾਣੀ ਬੰਦ ਹੋਵੇ। ਕਈ ਸਕੇ ਸੋਧਰੇ ਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨੀ ਵਰਤਦੇ, ਆਪਾਂ ਤਾਂ ਭਾਈ ਬਿਗਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵਰਤਣੋ ਗੁਰੇਜ਼ ਨੀ ਕਰਦੇ। ਕੋਈ ਵੱਧ ਘੱਟ ਕਹਿ ਲਵੇ ਤਾਂ ਆਖੀਦੈ, ਉਹ ਜਾਣੇ। ਹੋ ਸਕਦੈ ਅਗਲੇ ਤੋਂ ਮਜਬੂਰੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਲਾਹ ਦੇਵਾਂਗਾ ਕਿ ਐਵੇਂ ਮਾੜੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਿਲ ’ਤੇ ਨੀ ਲਾਈਦੀਆਂ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੱਕ ਐ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਸਹਿਣ ਦਾ ਵੀ ਫਰਜ਼ ਐ। ਉਂਜ ਨਿੰਦਿਆ ਚੁਗਲੀ ਕਰਨੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਰੋਗ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀਣੇਪਣ ਨੂੰ ਹੀ ਅਗਲੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿੰਦਕ, ਈਰਖਾਲੂ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤੀ ਬੰਦੇ ਅਧੂਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਤਾਂ ਔਖੇ ਰਹਿੰਦੇ ਈ ਨੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਔਖੇ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਨਿੰਦਣ ਭੰਡਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਕੇ ਵਧੇਰੇ ਸੌਖਾ ਜੀਵਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ। ਇਹ ਜੀਵਨ ਚੰਦ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਮੇਲਾ ਹੈ, ਇਹਨੂੰ ਐਵੇਂ ਬਦਖੋਹੀਆਂ ਕਰੀ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਗੁਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦੈ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਗੀਤ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਨੇ - ਆ ਸੋਹਣਿਆਂ ਵੇ ਜੱਗ ਜਿਊਂਦਿਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ... ਆਪਾਂ ਰੁੱਸ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਮਨਾਊ ਕੌਣ ਵੇ ...?
? ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ’ਤੇ ਨਾਂ ‘ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ’ ਛਪਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਕਲਮੀ ਨਾਂ ‘ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ’ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ‘ਪ੍ਰਿੰ. ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ’ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੀ ‘ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ’ ‘ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ’ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ?
: ਗੱਲ ਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਵਿੱਚਲੀ ਗੱਲ ਦੱਸਦਾਂ। ਮੇਰੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟਾਂ ’ਤੇ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਕੁਝ ਰਚਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਇਹੋ ਨਾਂ ਛਪਿਆ। ਦਿੱਲੀ ਪਟੇਲ ਨਗਰ ਵਾਲੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਤੂੰ ਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਧੂ ਨਾ ਲਾਇਆ ਕਰ, ਇਓਂ ਆਪਣਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈ ਜਿਆ ਕਰੂ।” ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਸੰਧੂ ਸਰਦਾਰੀ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਖਰਚ ਖੇਚਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸੀ ਹੀ ਸਰਦਾਰ। ਨਾ ਦਾਰੂ ਦੀ ਕਮੀ, ਨਾ ਸਵਾਰੀ ਦੀ। ਦਿੱਲੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਬਲਿਹਾਰੇ ਜਾਂਦੇ।
ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਛਪਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੇਰਾ ਸਿਰਨਾਵੀਆਂ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ‘ਆਰਸੀ’ ਵਿੱਚ ਛਪਦੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ‘ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਛਪਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਖੇਡਾਂ ਬਾਰੇ ਐਡੀਟੋਰੀਅਲ ਹੀ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਛਪ ਗਿਆ ਜੋ ਮੇਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਨੰਦ ਢੁੱਡੀਕੇ ਕੰਵਲ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਲਾਂਭਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਉਹ ਲਿਖਤ ਕਿਉਂ ਛਾਪੀ? ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਉੁਹਦੇ ਸਟਾਫ ਮੈਂਬਰ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਿਖਤ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਇਹ ਵੀ ਆਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ, ਪਰਵੀਨ ਕੁਮਾਰ ਤੇ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਅਥਲੀਟਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਉਹਦੇ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜ੍ਹੀਂ, ਉਹ ਕਮਾਲ ਦੇ ਨੇ!
ਮੈਨੂੰ ਵਿੱਚਲੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਹੁਣ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਨਾਂ ਨਾਲ ਮੁੜ ਕੇ ਸੰਧੂ ਲਾਵਾਂ ਜਾਂ ਕੁਛ ਹੋਰ ਲਾਵਾਂ? ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਚਲੋ ਹੁਣ ਇਕੱਲਾ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਈ ਚਲਾ ਕੇ ਵਿਖਾਵਾਂਗੇ। ਮੈਂ 1966 ਤੋਂ 96 ਤਕ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਈ ਚਲਾਇਆ ਤੇ ਇਹ ਚੱਲ ਵੀ ਗਿਆ। 1982 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਖੇਡ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ’ ਛਾਪੀ ਤਾਂ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਐਡੀਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਈ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਨਹੀਂ ਕੇਵਲ ਲੈਕਚਰਾਰ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਆਪ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਪ੍ਰੋ. ਨਹੀਂ ਛਪਵਾਇਆ। ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਾਲੇ ਆਪੇ ਈ ਮੇਰੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੀਗਾ ਹੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿੰ. ਸੇਖੋਂ, ਪ੍ਰਿੰ. ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿੰ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪ੍ਰਿੰ. ਲੇਖਕਾਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿੰ. ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਹਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਲੇਖਕ ਹੋਰ ਵੀ ਹਨ। ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਰਲਗੱਡ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਪ੍ਰਿੰ. ਮੈਂ ਕੋਈ ਵਡਿਆਈ ਲਈ ਨੀ ਲਾਉਂਦਾ ਸਗੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਲਾਉਨਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਧੂ ਛੱਡਿਆ ਸੀ ਫਿਰ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰਨਾਵੀਆਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਚੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜੇ ਆਤਮਜੀਤ ਜਾਂ ਗੁਰਬਚਨ ਵਾਂਗ ’ਕੱਲਾ ‘ਸਰਵਣ’ ਨਾਂ ਈ ਵਰਤਦਾ।
? ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ਝੌਲਾ ਪੈਂਦਾ ਜਿਵੇਂ ਵੱਡਾ ‘ਖੇਡ-ਲੇਖਕ’ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ‘ਸਾਹਿਤਕਾਰ’ ਵਜੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਸ੍ਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਦਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਝੋਰਾ ਹੈ! ਕੀ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ?
: ਝੋਰਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸੱਚ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਕਥਿਤ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ‘ਸਾਹਿਤਕਾਰ’ ਨਹੀਂ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ‘ਮੇਰੇ ਵਾਰਤਕ ਦੇ ਰੰਗ’ ਪੁਸਤਕ ਵੀ ਛਪਵਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਭੁਲੇਖਾ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਨੂੰ ਲੋਕ ਢਾਡੀ ਹੀ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਉਹਦੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਗੁੱਝੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਐਂ ਮੇਰੀ ਵਾਰਤਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਿੱਧ ਕਰ ਈ ਦੇਣਾ। ਇਹ ਵਾਰਤਕ ਗੁੱਝੀ ਨੀ ਰਹਿਣੀ। ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗਾਰਗੀ ਵਾਂਗ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਜਾਣੀ ਐਂ।
ਮੈਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲਿਖਦਾਂ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਵਾਕ ਵੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੋਧਦਾਂ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾਂ ਕਿ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਵੀ ਪਿੰਗਲ ਹੈ। ਨਜ਼ਮ ਵਾਂਗ ਨਸਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧੁਨੀ ਅਲੰਕਾਰ ਤੇ ਅਰਥ ਅਲੰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਵਾਕ ਮੰਜੇ ਦੀ ਦੌਣ ਵਾਂਗ ਕੱਸਣੇ ਤੇ ਮੀਢੀਆਂ ਵਾਂਗ ਗੁੰਦਣੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਸ਼ਬਦ ਬੀੜਨ ਵੇਲੇ ਵੇਖੀਦਾ ਕਿ ਵਾਕ ਲਮਕ ਨਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਝੋਲ ਨਾ ਪੈ ਜੇ। ਇੰਦ੍ਰਿਆਵੀ ਰਸਾਂ ਦਾ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀਦਾ। ਵਧੀਆ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਐ ਜੀਹਦੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਲਈ ਆਕਾਰ ਤੇ ਰੰਗ ਹੋਣ, ਕੰਨਾਂ ਲਈ ਧੁਨਾਂ, ਨੱਕ ਲਈ ਸੁਗੰਧਾਂ, ਜੀਭ ਲਈ ਜ਼ਾਇਕਾ ਤੇ ਜਿਸਮ ਲਈ ਸਪਰਸ਼ ਹੋਵੇ। ਕਲਾਮਈ ਵਾਰਤਕ ਲਿਖਣੀ ਲੈਅਮਈ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦੇ ਤੁੱਲ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਖੇਡ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦੈ ਉਵੇਂ ਮੈਂ ਵੀ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਰੁਮਕਦੀ ਪੌਣ ਜਿਹੀ ਵਾਰਤਕ ਰਚਣ ਦਾ ਰਿਆਜ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਨਾਂ।
? ਕੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੀ ਲਿਖਤ ਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਬਣਦੀ ਰਾਇਲਟੀ’ ਦਿੱਤੀ ਹੈ?
: ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਘੇ ਖਿਡਾਰੀ’ 1978 ਵਿੱਚ ਨਵਯੁਗ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ਼ ਦਿੱਲੀ ਨੇ ਛਾਪੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਰਾਇਲਟੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ‘ਖੇਡ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ’ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉੱਕਾ ਪੁੱਕਾ ਪੈਸੇ ਲੈਣੇ ਨੇ ਜਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ’ਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਫੀਸਦੀ ਰਾਇਲਟੀ ਲੈਣੀ ਐਂ? ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਐ, ਰਾਇਲਟੀ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਾਇਦਾ। ਮੈਂ ਰਾਇਲਟੀ ਨੂੰ ਉੱਛਲ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਘਾਟੇ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਕਿਤਾਬ ਵੇਚਣ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤਰੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਪਈ ਪਈ ਸਿਓਂਕ ਨੇ ਖਾ ਲਈ! ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ। ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਦਰਜਨ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਚੇਤਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਚਾਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਇਲਟੀ ਬਦਲੇ ਮੈਂ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਈਆਂ ਜੋ ਖੇਡ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚੀਆਂ। ਵਾਧੂ ਲਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ। ਲੋਕ ਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਨੇ ਰੰਗੀਨ ਪੁਸਤਕ ‘ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਕਬੱਡੀ ਵਰਲਡ ਕੱਪ’ ਛਾਪੀ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਵਿੱਚ ਪਈ। ਮੈਂ ਪੈਂਠ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਕੇ ਢਾਈ ਸੌ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੁੱਕ ਲਈਆਂ ਜੋ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਤੇ ਖੇਡ ਮੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਈਆਂ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟ੍ਰਸਟ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੋਣਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀ’ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਦੇ ਚੈੱਕ ਭੇਜਦਾ ਰਹਿੰਦੈ ਪਰ ਹੁੰਦੇ ਨਾਮਾਤਰ ਨੇ। ਸੰਗਮ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਸਮਾਣਾ ਵਾਲੇ ਦਸਖ਼ਤ ਕਰਾ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪਣ ਬਦਲੇ 10% ਰਾਇਲਟੀ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਰਾਇਲਟੀ ਬਦਲੇ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਈ ਲਈ ਜਾਨਾਂ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਨਾਂ। ਪੀਪਲਜ਼ ਫੋਰਮ ਬਰਗਾੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਦੋ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਜੋ ਦੋ ਚਹੁੰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦੈ? ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਆਂ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਚਾਹਾਂ ਚੁੱਕੀ ਜਾਨਾਂ। ਨਾ ਉਹ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਨਾ ਮੈਂ। ਬੁੱਢੇਵਾਰੇ ਪੈਸੇ ਕਰਨੇ ਵੀ ਕੀ ਨੇ?
? ਤੁਹਾਡੀ ਵਾਰਤਕ ਰਸਮਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਸਹਿਵਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸੁਚੇਤ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦੈ?
: ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਹਿਵਨ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵਾਰਤਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਿਆਨਦਾਂ, ਆਕਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾਂ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਹੁਸਨ ਵਿਖਾਉਨਾਂ, ਖੇਡ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਉਲੀਕਦਾਂ, ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਹੁਨਾਂ, ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਜੁੱਸੇ ਵਿਖਾਉਨਾਂ ਤੇ ਪੰਡਾਲ ਦੇ ਰੰਗ ਨਿਹਾਰਦਾਂ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਦੇਖਣ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤ੍ਰਿਪਤ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣਯੋਗ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੁੰਦੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਰੁੱਖ ਝੂੰਮਦੇ ਨੇ ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਛਿਪਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਲਾਲੀ ਦਿਸਦੀ ਐ। ਕਈ ਕਹਿੰਦੇ ਵੀ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀਡੀਓ ਵੇਖ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਐੱਮ.ਏ. ਕਰਦਿਆਂ ‘ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਰਸ’ ਨਾਂ ਦਾ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖਿਆ ਸੀ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨੌਂ ਰਸ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਰੂਸੀ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਰਸਾਂ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੁਸਤਕ ‘ਸੁਨਹਿਰਾ ਗੁਲਾਬ’ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਕੰਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਗਾਰਗੀ ਦੀ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਰਸ ਤੇ ਰੰਗ ਨੇ। ਉਹਦੇ ਵਿੱਚ ਨਖਰਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਐ! ਉਹਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਪਿਆ। ਹੋਰਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਰਸ-ਰੰਗ ਵੀ ਵੇਖਿਆ। ਹਰ ਲੇਖਕ ਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੁੰਦੈ, ਕੁਝ ਸਿਖਦੈ ਕੁਝ ਸਿਖਾਉਂਦੈ!
ਮੈਂ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਝਾਂਜਰਾਂ ਛਣਕਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਤੇ ਢੋਲ ਵਜਾਉਂਦਾ ਤੇ ਕਿਤੇ ਵੰਝਲੀ ਵਜਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਕੰਨ-ਰਸ ਨੂੰ ਰੱਜ ਆਵੇ। ਹਾਸਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਛਣਕਾਉਂਦਾ ਜਾਨਾਂ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਟ-ਮਿਠੇ ਸਵਾਦ, ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ ਤੇਲੀਆ ਲਿਸ਼ਕ, ਗਰਮੀ ਦੀ ਹੁੰਮਸ, ਸਰਦੀ ਦੀ ਕੰਬਣੀ, ਪਕੌੜਿਆਂ ਦੀ ਕਰਾਰੀ ਮਹਿਕ ਤੇ ਜਲੇਬੀਆਂ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਵਾਸ਼ਨਾ, ਸੰਧੂਰੀ ਅੰਬੀਆਂ ਤੇ ਤੱਤੇ ਠੰਢੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮੈਂ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਰਸ ਦੇਣ ਲਈ ਹੀ ਕਰਦਾਂ। ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਜਾਫੀ ਵਾਂਗ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਜੱਫਾ ਹੁੰਦੈ। ਗੁੱਟ ਫੜਨਾ, ਧੌਣ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਣਾ, ਕੈਂਚੀ ਮਾਰਨੀ, ਲੱਕ ਨੂੰ ਲਪੇਟਾ ਪਾਉਣਾ ਤੇ ਚਾਕੂ ਵਾਂਗ ’ਕੱਠਾ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਦਾਅ ਵਰਤਦਾਂ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਹਰਿੰਦਰ ਮਹਿਬੂਬ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ ‘ਅੱਖੀਂ ਵੇਖ ਨਾ ਰੱਜੀਆਂ’ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾ ਤੇ ਪੂਰਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਸਵੇਰੇ ਸੌਂ ਸਕਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲਿਖਤ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਗਾਈ ਰੱਖਣਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਂ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਫਾਹੁਣ ਲਈ ਕਈ ਜੁਗਤਾਂ ਵਰਤਦਾਂ। ਮੇਰੇ ਸਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਤਰ ‘ਬੜੀ ਸੋਹਣੀ ਕੁੜੀ ਖਿੜਕੀ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠੀ ਸੀ’ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਖਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਮੈਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਫਿਕਰਾ ਤਰਾਸ਼ ਕੇ ਘੜੀ। ਕੁੜੀ, ਬੜੀ ਤੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚਲੇ ੜਾੜੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੇਖੋ। ਕੁੜੀ ਸੋਹਣੀ ਵੀ ਬੜੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕੌਣ ਨਾ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾਊ? ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੇਖਣ ਲਈ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਕੁੱਟ ਵੀ ਖਾਧੀ ਹੋਊ! ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਿਰਾ ਇੰਦਰਿਆਵੀ ਰਸਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਰੱਜ ਕੇ ਕਰਦਾਂ। ਅਲੰਕਾਰ ਵੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ। ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਰਤਦਾਂ, ਅਖਾਣ ਵਰਤਦਾਂ ਤੇ ਲਤੀਫ਼ੇਬਾਜ਼ੀ ਵੀ ਕਰਦਾਂ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾਂ ਕਿ ਪਾਠਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਾਬੂ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਬੱਡੀ ਦੇ ਜੱਫੇ ਵਿੱਚ ਜਕੜੇ ਧਾਵੀ ਵਾਂਗ ਨਿਕਲ ਨਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਖ਼ੈਰ ਟਰੇਲਰ ਹੈ, ਪੂਰੀ ਫਿਲਮ ਕਦੇ ਫੇਰ ਸਹੀ।
*****
(1417)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)