“ਪੇਪਰਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ ਤੇ ਬੱਚੇ ਪੇਪਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਗਏ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਪੇਪਰ ...”
(31 ਅਕਤੂਬਰ 2024)

ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਅੱਜ ਇੱਕ ਗੱਲ ਯਾਦ ਆ ਗਈ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਸ ਮਾਸਟਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਾਇੰਸ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣ ਦਾ ਚਾਅ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਦੀਆਂ ਡਿਊਟੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਮਹਿਕਮੇ ਦਾ ਜਿੰਨ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮਗਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੋਰ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲੱਗੇ ਨਾ ਲੱਗੇ, ਮੇਰੀ ਹੋਰ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲਾਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿਊਟੀ ਬਤੌਰ ਡਿਪਟੀ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਬ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾ ਕੇ ਜੋ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਹਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਕੰਮ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਤਾਂ ਵੱਟ ’ਤੇ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਡਿਊਟੀਆਂ ਆ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਖੁਦ ਡਿਊਟੀਆਂ ਘੱਟ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚਾਹਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਵੱਧ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਲਮਿਲ ਕੇ ਮਸਲਾ ਹੱਲ ਕਰ ਲਈਦਾ ਸੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਮਾਸਟਰ ਸਕੂਲ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਬੱਸ ਫਿਰ ਕੀ, ਉਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦਿੱਤੇ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਪੱਕੀ ਕਾਪੀ ਤੋਂ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ।

ਉਸ ਸਾਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਹੱਈਆ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ 100 ਫ਼ੀਸਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵੱਧ ਨੰਬਰ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿਖਾਵਾਂਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਦੱਬ ਕੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਲੇਬਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਖਤਮ ਕਰਨਾ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਯਾਦ ਕਰਾਉਣੇ, ਸੁਣਨੇ, ਟੈੱਸਟ ਲੈਣੇ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਦੱਬ ਕੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਾਵਾਉਂਦਾ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦੇਖਦਾ, ਗੈਰਹਾਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਾਉਂਦਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਦਾ। ਫਿਰ ਤਾਂ ਮਾਪੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜੁਆਕਾਂ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦਿਵਾਉਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਰੁਟੀਨ ਬਣ ਗਈ।

ਕਲਾਸ ਟੈੱਸਟ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਲਾਉਂਦਾ। ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਟੈੱਸਟ ਚੈੱਕ ਕਰਕੇ ਵੰਡਦਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ, ਇੱਕ ਦੋ ਪਛੜ ਜਾਂਦੇ। ਜਿਹੜੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਘਟ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਭਰ ਆਉਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਨੰਬਰ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਉਂ ਘਟ ਗਏ। ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਲਾਸ ਟੈੱਸਟ ’ਤੇ ਉਹੀ ਬੱਚੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ। ਸਿਲਸਲਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਟੈੱਸਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜੇ ਬੱਚੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੱਕਾ ਨਿਯਮ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੁ ਬੱਚੇ ਹੀ ਢਿੱਲੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ। ਇੱਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਰਲਮਿਲ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਕਮਾਂਡਰ ਖੁਦ ਦੱਬ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ। ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਸਾਰੀ ਕਲਾਸ ਵੱਲ ਇੱਕ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਕਿ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਮਾਂਡਰ ਬੱਚੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਅੱਗੇ ਤੇ ਕਦੇ ਕੋਈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਲਸਲਾ ਚੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ।

ਹੁਣ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ’ਤੇ ਸਨ। ਸਾਲਾਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਸਿਰ ’ਤੇ ਆ ਗਈਆਂ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬੇਟਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆਵਾਂ ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣੀਆਂ, ਬਾਹਰਲੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਆ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪੇਪਰ ਲੈਣਗੇ। ਉਹ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਹਨ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਘਬਰਾਉਣਾ ਨਹੀਂ, ਡਰਨਾ ਨਹੀਂ, ਝਿਜਕਣਾ ਨਹੀਂ, ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਾਦ ਹਨ। ਪੇਪਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਲਿਖੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਭੱਜੇ ਆਉਣਗੇ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵਧੀਆ ਪੇਪਰ ਕਰਕੇ ਆਉਗੇ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਈਆਂ।

ਪੇਪਰਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ ਤੇ ਬੱਚੇ ਪੇਪਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਗਏ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਪੇਪਰ ਸੀ, ਉਸ ਦਿਨ ਬੱਚੇ ਪੇਪਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ। ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੱਤਰ ਦਿਖਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਲ ਕੀਤੇ ਪੇਪਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਸਾਰੇ ਖੁਸ਼ ਸਨ, ਬਾਗੋਬਾਗ ਸਨ- ਸਰ! ਆਹ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਸਰ ਆਹ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਸਾਰੇ ਚੱਕ ’ਤੇ, ਸਾਰੇ ਕਰ ’ਤੇ। ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੇਪਰ ਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਨੰਬਰ ਵੀ ਲਗਾ ਲਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਮਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹਾਵ ਭਾਵ ਦੇਖਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਅੰਤ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਬੇਟਾ, ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਰੁਕਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਦਾ ਚੱਲਦੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਾਂਗ ਸਦਾ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ’ਤੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਇਹ ਹਿੰਮਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਪ੍ਰਯੋਗੀ ਪੇਪਰ ਹੋ ਗਏ।

ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆਇਆ। ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਪਾਸ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪੰਜ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਨੰਬਰ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੇ। ਨਤੀਜੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਗਏ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੇ ਪੰਜ ਟਾਪਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕੁੜੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਹੁਣ ਲੇਖਕ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੇਖ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਖੈਰ ਕਰੇ। ਮੇਰੇ ਇਹ ਬੱਚੇ ਤਰੱਕੀ ਦੀਆਂ ਮੰਜ਼ਲਾਂ ਸਰ ਕਰਨ।

*   *   *   *   *

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ।
ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ:  This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.