NiranjanBoha7 “ਕੋਈ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਅਜੇ ਤਕ ਨਾ ਤਾਂ ਮਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਰੇਗਾ ...”
(6 ਜੂਨ 2020)

Hamdardveer2 ਕਵਿਤਾ ਭਵਨ ਸਮਾਰਾਲਾ ਦਾ ਵਾਸੀ ਤੇ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੰਗ ਹੀ ਜਿਊਣ ਵਾਲਾ ਮੇਰਾ ਮੋਹ ਖੋਰਾ ਤੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਵਾਂਗ ਮੈਂਨੂੰ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਪਿਆਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹਰਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਕੇ ਤੁਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤੁਰ ਗਏ ਮਿੱਤਰ ਪਿਆਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਉਦਾਸ ਖਬਰਾਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਫੇਸਬੁੱਕ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਫੇਸਬੁੱਕ ਖੋਲ੍ਹੀ ਤਾਂ ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮਨ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੋਵੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਭੇ ਚਾਰ ਦਕਾਕੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਾਥ ਦੌਰਾਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰੇ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਦੁੱਖ ਸੁਖ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਈ ਸੀ। ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਬੁਲਾਵੇ ਕਬੂਲੇ ਸਨ।

ਕਿੱਥੇ ਸਮਾਰਾਲਾ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹਰਿਆਣੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਮਾਨਸਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕਸਬਾ ਬੋਹਾ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ, ਮੋਹ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਬੁਲਾਵੇ ਨੂੰ ਹੁਣ ਵਾਂਗ ਦੂਰੀ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਸਫਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਵੀ ਬੁਲਾਵੇ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਸਾਂ। ਚਾਹੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਸੱਲੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੀ ਔਸਤ ਉਮਰ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਉਮਰ (83 ਸਾਲ) ਭੋਗ ਕੇ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਨੇੜਲੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਘਾਟ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਜਾਣ ਦਾ ਘਾਟਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਤੁਰਦੇ ਜਾਂ ਰਹੇ ਹਨ।

ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਰਜਣ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਇਸ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇਹ ਇਕਬਾਲੀਆ ਬਿਆਨ, “ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗਾਨੀ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਮਿਹਨਤ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰਦੀ ਕਿਰਤੀ ਜਮਾਤ ਤੇ ਦਲਿਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਲਈ ਮੈਂ ਵਚਨਬੱਧ ਹਾਂ ਤੇ ਹੱਕ ਸੱਚ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਮੇਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ।” ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਮੂੰਹ ਬੋਲਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਿਗਸੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵੀ ਯੁਗ ਦੇ ਦਿਲ ਖਿਚਵੇਂ ਪ੍ਰਲੋਭਣ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਉਸਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੁਰ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰੀ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹੇ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਲੋਕ ਪੱਖੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਦਾ ਆਪਣੇ ਵਿੱਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕਹਿ ਕੇ ਰੱਜਵਾਂ ਪਿਆਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਹ ਖੁਦ ਵੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਥਾਪਤੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਰੜਕਦਾ ਰਿਹਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਫਰੰਟ ਤੇ ਉਸ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੋਹਰੀ ਆਗੂ ਦੀ ਹੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਸੀ।

ਮੇਰਾ ਜਨਮ 1956 ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਮਰਦਰਦੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ 1958 ਵਿੱਚ ਛਪ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੇਖਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੈਥੋਂ ਲਗਭਗ ਵੀਹ ਸਾਲ ਅੱਗੇ ਸੀ। 1980 ਦੇ ਨੇੜ ਤੇੜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸਦੀਆ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਕਾਫੀ ਚਰਚਾ ਸੀ। 1985 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਗੁਲਵੰਤ ਮਲੌਦਵੀ ਨੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਬੋਹਾ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬ ਸੰਕਟ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਦਰਬਾਰ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕੀਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਤੀਬਰ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਵੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰੇ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਗੁਲਵੰਤ ਮਲੋਦਵੀ ਦਾ ਪਿੰਡ ਮਲੌਦ ਸਮਰਾਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਪੋਸਟਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਰਾਹ ਵਿਚ ਪੈਂਦੇ ਕਵਿਤਾ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਰਬਾਰ ਲਈ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਲਵੰਤ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਘਰ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਮਲੌਦਵੀ ਦੇ ਘਰ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸਾਡੀ ਸਾਹਿਤਕ ਨੇੜਤਾ ਹੁਣ ਤਕ ਨਿਰਵਿਘਨ ਨਿਭਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਾਲਵਾ ਕਾਲਜ ਬੌਂਦਲੀ ਵਿੱਚ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅੰਤਰਰਾਜ਼ੀ ਇੰਕਾਗੀ / ਨਾਟਕ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੇ ਜਜਮੈਂਟ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਰ ਦਾ ਸਫਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਚੇਚਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਗਤੀਵਿੱਧੀਆਂ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਾਂਝ ਹੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਨਿੱਜੀ ਸਾਂਝ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ।

ਹਮਦਰਦਵੀਰ ਨੌਸ਼ਹਿਰੀ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੱਧ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਲੇਖਕ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣਾ ਲੇਖਕ ਦਾ ਕਰਮ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਪ ਘੱਟ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਉਸਦੇ ਹੱਡੀਂ ਰਚੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਏ ਦੇ ਰਮਨੀਕ ਕਿਨਾਰੇ ’ਤੇ ਰੀਝਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਕੋਠੀ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ‘ਕਵਿਤਾ ਭਵਨ ‘ਹੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਸਥਾਨ ਵੇਖਦਿਆਂ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਗਿਆ। ਜੇ ਖਤ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖਣਾ ਭੁੱਲ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ‘ਕਵਿਤਾ ਭਵਨ ਸਮਾਰਾਲਾ ‘ਹੀ ਪਾ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਖ਼ਤ ਸਪੀਡ ਪੋਸਟ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸਪੀਡ ਨਾਲ ਉਸ ਕੋਲ ਅੱਪੜ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ (ਨਵ ਸੰਗੀਤ ਕਿਰਨ, ਨਵ ਕਵਿਤਾ ਸਵੇਰ, ਨਵ ਮਾਰਗ ਸਫਰ, ਤੇ ਨਵਚੇਤਨ ਵੇਗ) ਵੀ ਸਾਹਿਤਕ ਤਰਜ਼ ’ਤੇ ਹੀ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਪਲਭਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹੀ ਵਿੱਛੜਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਤਾਂ ਅਜੇ ਉਸਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਮਾਨਵਤਾਵਾਦੀ ਲੇਖਕ ਅਜੇ ਤਕ ਨਾ ਤਾਂ ਮਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਰੇਗਾ।