“ਸਮਾਂ ਕਰਵਟਾਂ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਪਈ। ਸਾਡੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਮੰਡੀ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ...”
(16 ਅਕਤੂਬਰ 2021)
ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਸਨ। ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਲੀਡਰ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਸੀਖਾਂ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਜੇਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਰਹੇ ਸੀ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਹਾਲੇ ਕੋਈ ਸਬੀਲ ਬਣ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੇਸ਼ਕ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਸੀ ਪਰ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਉਸਤੁਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੇਰਾ ਚਾਚਾ ਹਜ਼ੂਰਾ ਹੱਲ ਵਹੁੰਦਾ ਵੀ ਰੇਡੀਓ ਗੱਲ ਲਮਕਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਜਦੋਂ ਰੇਡੀਓ ਤੋਂ ਐਂਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਦਕ ਸਦੀਕ ਗੀਤ ਗਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਚਾਚਾ ਗਾਇਕ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੂੜ ਧਰ ਲੈਂਦਾ। ਚਾਚਾ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ, “ਸਹੀ ਤੇ ਗਲਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਜੇਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੋ। ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ।”
ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਪੌਦ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਪਿੰਡ ਕੁਬਿਆਂ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਹਰਦੇਵ ਕੁਬੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਜ਼ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸੰਮੇਲਨ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦਾ। ਹਰਦੇਵ ਸਾਡਾ ਚੌਵੀ ਘੰਟਿਆਂ ਦਾ ਲੀਡਰ ਸੀ। ਗਲ ਵਿੱਚ ਲੰਬੀਆਂ ਤਣੀਆਂ ਵਾਲਾ ਝੋਲਾ ਲਟਕਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਾਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਮਿਲਦਾ, ਜਾਂ ਮੰਡੀ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ’ਤੇ ਬਣੇ ਨੰਦ ਹਲਵਾਈ ਦੇ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਟਿਕਾਣਾ ਸਾਡਾ ਕਾਮਰੇਡ ਬੋਘੇ ਦੀ ਜੋੜਿਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੁੰਦੀ। ਕਾਮਰੇਡ ਬੋਘੇ ਦੇ ਜੋੜੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਘੱਟ ਹੀ ਵਿਕਦੇ ਪਰ ਉਸਦੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਭਿੜਦੇ ਹੀ ਨਾ ਬਲਕਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਤਰਕਾਂ ਵੀ ਨਿਕਦੀਆਂ। ਸੱਜੇ, ਖੱਬੇ, ਨਕਸਲੀ, ਕਾਂਗਰਸੀ, ਅਕਾਲੀ ਸਭ ਬੋਘੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਸੱਥ ਵਾਂਗ ਵਰਤਦੇ। ਨੰਦ ਦੇ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਚਾਹ ਪੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬੰਦੇ ਬੋਘੇ ਦੇ ਟੁਟੇ ਭੱਜੇ ਬੈਂਚਾਂ ’ਤੇ ਜੁੜ ਬਹਿੰਦੇ। ਹਰਦੇਵ ਸਾਨੂੰ ਅਕਸਰ ਆਖਦਾ, “ਕਈ ਬੰਦੇ ਆਖਦੇ ਆ। ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਬਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਸੋਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੈਠਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਣ ਤੋਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣ ਦਾ ਦਾਅ ਜਾਣਦੀ ਆ। ਤਾਂਹੀ ਅਸੀਂ ਆਖਦੇ ਆਂ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰੀਏ।”
ਹਰਦੇਵ ਇਸ ਲੋਕ ਹਿਤ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਦਾਅ ਪੇਚ ਸਮਝਾਉਨਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਕਿਤਾਬਚੇ ਵੰਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਬੰਗਾਲ, ਕੇਰਲਾ ਤਕ ਦੇ ਦੌਰੇ ਕਰ ਕੇ ਮੁੜਦਾ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਬਾਰੇ, ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ, ਧਰਮਾਂ ਬਾਰੇ, ਮੰਦਰਾਂ ਬਾਰੇ, ਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਟੁੱਟਵੀ ਜਿਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਾਰਨ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਧੂਰਾਪਣ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਗਏ ਹਰਦੇਵ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ।
ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਜਗਦੇਵ ਬੰਗੀ, ਦੀਪਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਵਾਉਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਵੀ ਹਰਦੇਵ ਨੇ ਹੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਹੌਲਦਾਰ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਹਰਦੇਵ ਨੇ ਜਗਦੇਵ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ ਲਿਆ। ਜੇਲ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਦਿਵਾਰਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਦੇਖੀਆਂ ਸੀ ਪਰ ਅੰਦਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੇਖਿਆ। ਜੇਲ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਧ ’ਤੇ ਉੱਕਰੀ ਸਤਰ “ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੈ” ਨੂੰ ਮੈਂ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਅਰਥ ਅਸੀਂ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਆਏ ਜਗਦੇਵ ਤੋਂ ਪੁੱਛੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੱਸਿਆ, “ਜੇਲ ਦਾ ਵਕਤ ਬੰਦੇ ਦੀ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਆਹੀ ਕਾਰਨ ਆ, ਬਹੁਤੇ ਕੈਦੀ ਇਸ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਕੇ ਦਿਨ ਤੋੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ।” ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਾਰੇ, ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਬਾਰੇ, ਪਿੰਡ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ। ਉਹ ਸਾਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਦੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਮਗਰੋਂ ਜਗਦੇਵ ਕਹਿੰਦਾ, “ਸਾਡੀ ਲੜਾਈ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਆ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਬੇਗਮਪੁਰਾ ਅਸੀਂ ਚਿਤਵ ਕੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਆਂ। ਉਸ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ’ਤੇ ਦੋ ਸੌ ਵਰ੍ਹਾ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਸਾਡੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਮਰ ਤਾਂ ਸਕਦੇ ਆ ਪਰ ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੈਠਿਆ ਕਰਦੇ। ਲੈਨਿਨ ਆਖਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ, ਉੱਥੋਂ ਹੀ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਓ। ਮੈਂ ਵੀ ਛੇਤੀ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਣਾ। ਫਿਰ ਆਪਾਂ ਹੇਠਲੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਬੇਗਮਪੁਰਾ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖਾਂਗੇ।”
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਮਗਰੋਂ ਜਗਦੇਵ ਵੀ ਜੇਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਲੜਦੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਇੱਕ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲਦੇ ਕਿ ਸਿਰ ਕਲਮ ਹੋਣ ਤਕ ਇਹ ਬੰਦਾ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਾਲ ਹੱਥ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿਲਕਣ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ।
ਸਮਾਂ ਕਰਵਟਾਂ ਬਦਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਖਾਲਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲਹਿਰ ਚੱਲ ਪਈ। ਸਾਡੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਮੰਡੀ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਗਰਮ ਤਨਜ਼ੀਮ ਨੇ ਬੱਸ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਦੁਖੀ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ ਤ੍ਰਹਿਕ ਮੰਨਣ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਗਦੇਵ ਮਾਰੇ ਗਏ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਗਿਆ। ਗਰਮ ਬੰਦੇ ਜਗਦੇਵ ਨਾਲ ਠਜਿੱਨਣ ਦੇ ਵੀ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਣ ਲੱਗੇ। ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਜਗਦੇਵ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੋਚਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬੰਦੂਕ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠਣਾ ਪਿਆ। ਖਾੜਕੂ ਲਹਿਰ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਜਗਦੇਵ ਨੂੰ ਮੋਰਚਾ ਪੁੱਟ ਕੇ ਪਰੇ ਸੁੱਟਦਿਆਂ ਵੀ ਦੇਖਿਆ। ਮੋਰਚਾ ਤਬਾਹ ਕਰਦਾ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਕਦੇ ਇਹ ਨਾ ਸੋਚੋ, ਇਤਿਹਾਸ ਸਿੱਧੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰੇਗਾ। ਇਸਦੀ ਤੋਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮੋੜ ਘੋੜ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਆ। ਆਹ ਲੜਾਈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਲੜਨੀ ਪੈ ਗਈ। ਸਾਡਾ ਰਸਤਾ ਬਹੁਤ ਲੰਬਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਹਿੱਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ।”
ਸਮੇਂ ਨੇ ਫਿਰ ਕਰਵਟ ਬਦਲੀ। ਸੈਂਟਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਖਿਲਾਫ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਛਿੜ ਪਿਆ। ਜਿਸ ਬੰਦੇ ਦੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਨਕਲਾਬ ਪਾਤਲੀਆਂ ਹੇਠ ਦਹਿਕਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਘਰ ਕਦੋਂ ਬਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਜਗਦੇਵ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਨਾਕੇ ਤੋੜਦਾ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਡਟਿਆ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(3084)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: