“ਘਰ ਨੂੰ ਡੋਬਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤਾਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਹੈ ...”
(16 ਜਨਵਰੀ 2019)
ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਚਾਚੇ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖੱਤੇ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੇ ਸਤੰਭ ਨੂੰ ਉੁਖਾੜਨਾ ਪੈਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉੁਹ ਥਾਂ ਅਸੀਂ ਘਰ ਲਈ ਚੁਣ ਲਈ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀ ਬੇਰੀ ਥੱਲੇ ਲੱਗਾ ਚਾਚੇ ਹਰੀ ਦਾ ਇਹ ਸਤੰਭ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੜੀ ਆਦਰਯੋਗ ਥਾਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਤੰਭ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੇ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਉੁਸਦੇ ਲੰਗੋਟੀਏ ਯਾਰ ਕਪੂਰੇ ਮਿਸਤਰੀ ਨੇ ਬੜੀ ਰੀਝ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਕਪੂਰੇ ਨੇ ਸਤੰਭ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕਲਾ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਦਿਵਾਲੀ ਦੀ ਰਾਤ ਕੁਨਬੇ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਇੱਥੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲਦੀਆਂ। ਸਤੰਭ ਲਈ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਾਚੇ ਹਰੀ ਦੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕੜੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ।
ਦੂਜੇ ਚਾਚੇ ਅਤੇ ਬਾਪੂ ਤੋਂ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਉੁਹ ਖੇਤ ਪਾਈ ਝੁੰਬੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ। ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਉੱਤੇ ਵਿਕਦੇ ਕਿੱਸੇ ਖਰੀਦ ਲਿਆਉਂਦਾ। ਝੁੰਬੀ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹਾਅ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦਾ। ਦਿਵਾਲੀ ਲੋਹੜੀ ਅਸੀਂ ਦੋਹਾਂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਝਾਕ ਰੱਖਦੇ ਕਿ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਲਿਆਵੇ। ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਇਹ ਭੁੱਲਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਿਵਾਲੀ ਵੇਲੇ ਜਲੇਬੀਆਂ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫੇ ਅਤੇ ਲੋਹੜੀ ਵੇਲੇ ਰਿਉੁੜੀਆਂ ਚਾਚਾ ਇੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸਾਲ ਭਰ ਜਾਗੀ ਰਹੀ ਲਾਲਸਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੀ ਸਾਡੇ ਘਰਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਤਾਂ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਪਈ ਬੇੜ੍ਹ ਧੂੰਹਦੇ ਬਾਪੂ ਤੇ ਦੂਜਾ ਚਾਚਾ ਹਫ਼ਣ ਲੱਗ ਪਏ ਅਤੇ ਦੇਹ ਤੋੜ ਕੰਮ ਕਾਰਨ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਲਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਡੋਲਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉੁਪਰੋਥਲੀ ਜੰਮੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਕਾਰਨ ਝੋਰਾ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ। ਚਾਚੇ ਦੇ ਘਰ ਚੌਥੀ ਕੁੜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅੰਬੋ ਮੇਰੇ ਕੰਧੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੀ ਝੁੰਬੀ ਵਲ ਤੁਰ ਪਈ। ਅੰਬੋ ਸਾਰੀ ਰਾਹ ਚੌਥੀ ਆਈ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਪੱਥਰ ਆਖ ਰੁਦਨ ਕਰਦੀ ਗਈ। ਅੰਬੋ ਆਈ ਦੇਖ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਨੇ ਦਿਯਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਲਾਸ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਅੰਬੋ ਦੇ ਪੈਰ ਛੂਹੇ। ਅੰਬੋ ਨੇ ਚੌਥੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਆਮਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਦੇਖ ਭਾਈ ਹਰੀ ਸਿਆਂ, ਘਰ ਦੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਹੁਣ ਡੋਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੋਹੇਂ ਭਾਈ ਤੈਂਨੂੰ ਪਤਾ ਐ ... ’ਫੀਮ ਦੀ ਲਤ ਨੇ ਮੰਦੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਵੀਰ, ਹੁਣ ਤੂੰ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬਲੂਰਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣਹਾਰ ਬਣ। ਘਰ ਨੂੰ ਡੋਬਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤਾਰਨਾ ਹੈ, ਇਹ ਹੁਣ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਹੈ।” ਚਾਚਾ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਉੁਸਨੇ ਅੰਬੋ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮੰਗ ਲਿਆ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਚਾਚਾ ਘਰ ਆਇਆ। ਘਰ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉੱਪਰੋਥਲੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ, ਅਫ਼ੀਮ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਅਤੇ ਵਧ ਰਹੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਦਾ ਬੋਝ ਘਰ ਦੇ ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਚਾਚਾ ਕੰਧੇ ਉੱਤੇ ਪਰਨਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉੁਸ ਪਰਨਾ ਕੰਧੇ ਤੋਂ ਲਾਹ ਲੱਕ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਖੁਰਲੀ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਲਿੱਸੇ ਬਲਦਾਂ ਦੇ ਰੱਸੇ ਖੋਲ੍ਹ ਅੰਬੋ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “... ਮੈਂ ਜੈਤੋ ਦੀ ਪਸ਼ੂ ਮੰਡੀ ਨੂੰ ਚੱਲਿਆਂ।”
ਚਾਚੇ ਕੋਲ ਟਰੰਕੀ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਸੀ। ਉੁਹ ਟਰੰਕੀ ਸਿਰਫ਼ ਚਾਚਾ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹਦਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਚਾਚਾ ਨਗੌਰ ਦੇ ਦੋ ਵਹਿੜਕੇ ਲੈ ਕੇ ਪਰਤਿਆ।
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਸਨ। ਚਾਚੇ ਹਰੀ ਦੀ ਪਲਟਾਈ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਮ, ਸੋਨਾਲੀਕਾ ਅਤੇ ਕਲਿਆਣ ਕਣਕ ਦੇ ਬੋਹਲ ਉੁੱਸਰ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਿਆਲ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਬਾਪੂ ਤੇ ਦੂਜਾ ਚਾਚਾ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਘੇਸਲ ਮਾਰ ਜਾਂਦੇ। ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਕੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੀ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਫ਼ੈਲੀ ਕਿਰਤ ਨੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਦਰਜਨਾਂ ਮੋਰੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੇ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋਣ ਤੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ ਘਰ ਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਲਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਵਾਰ ਨਵੀਂ ਥਾਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸਤੰਭ ਉੱਤੇ ਕੁਨਬੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਤ੍ਰੀਮਤ ਨੇ ਦਿਵਾਲੀ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਚੌਮੁਖੀਆ ਦੀਵਾ ਬਾਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਚਾਚੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਦਿਵਾਲੀ ਦੀਵੇ ਬਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਚੌਮੁਖੀਆ ਦੀਵਾ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਹੋਰ ਵੀ ਮੰਤਰ ਮੁਗਧ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਰਤ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਲੋਅ ਸਭ ਧਰਮਾਂ, ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਉੁੱਚੀ ਜਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1891)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: