“ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ...”
(1 ਅਪਰੈਲ 2025)
ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨਾਲ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣਾ ਪੁੰਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੀ ਆਉ ਭਗਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਵਡਮੁੱਲੀ ਕੁਦਰਤੀ ਦਾਤ ਹੈ, ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਭ ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫਰਮਾਨ ਹੈ, “ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ ਹੈ, ਜਿਤੁ ਹਰਿਆ ਸਭੁ ਕੋਇ” ਸਾਰੀ ਕਾਇਨਾਤ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵੀ 55 ਤੋਂ 78 ਫੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਇਸ ਦਰ ਨਾਲ ਨਿੱਘਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਯੂ ਐੱਨ ਓ 2050 ਤਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਚਿੰਤਤ ਹੈ। ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਜਗਤ ਵੀ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਤਪਰ ਹੈ। ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਲਸਾਵਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਰੂਪੀ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਆਮਤ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਤਕ ਸੀਮਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਬੈਂਕ ਅਤੇ ਯੂ ਐੱਨ ਓ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਇਉਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, “ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।” ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਡੂੰਘਾ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ’ਤੇ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬੇਲੋੜੇ ਖਰਚੇ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਰ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਥੱਲੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਡੂੰਘਾ ਜਾਣ ਨਾਲ ਅਮੀਰ ਗਰੀਬ ਦਾ ਪਾੜਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਗਿੜਦੇ ਨਲਕਿਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਡੂੰਘਾ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭੋਗ ਹੀ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਛਪੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਦਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 163.76 ਫ਼ੀਸਦ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ 135.74 ਫ਼ੀਸਦ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦਰ ਰੀਚਾਰਜ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਸਿਹਰਾ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਐੱਮ ਐੱਸ ਪੀ ਦੀ ਆੜ ਹੇਠ ਕਿਸਾਨ ਝੋਨਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਮਾਹਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਰਾਹਤ ਦਿੰਦੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬੋਤਲ ਬੰਦ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਡੂੰਘਾ ਹੋ ਕੇ ਮੁੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਜਗਤ ਨਿੱਜੀ ਮੁਫਾਦਾਂ ਲਈ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਲਈ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਜਗਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਕਰਕੇ ਵੀ ਵੇਚਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਆੜ ਹੇਠ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਡੱਬਾ ਬੰਦ ਨੂੰ ਸਲਾਹੁਣ ਦਾ ਹੁਨਰ ਵੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣਾ ਆਪਣਾ ਸਟੇਟਸ ਸਿੰਬਲ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ 97.5 ਫ਼ੀਸਦ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਨਮਕੀਨ ਪਾਣੀ ਹੈ। 2.5 ਫੀਸਦ ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ ਬਚਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਬਰਫ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਵਜੋਂ ਜੀਵ ਭਿੰਨਤਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਜੀਅ, ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਸਿਹਤ ਲਈ 25 ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਅੱਜ ਪਾਣੀ ਨੇ ਨਾ-ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬ ਕੋਲ ਭਾਰਤ ਦਾ 1.5 ਫ਼ੀਸਦ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ 35 ਅਰਬ ਘਣ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 33 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਪਾਣੀ ਥੱਲੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਝ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬੱਚਿਆ ਹੈ। ਕੇਂਦਰੀ ਜਲ ਭੂੰ ਬੋਰਡ ਦੀ 2019 ਵਿੱਚ ਆਈ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤਿੰਨ ਪੱਤਣਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਮੁੱਕ ਚੱਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 320 ਅਰਬ ਲੀਟਰ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 21 ਅਰਬ ਘਣਮੀਟਰ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਸਿੰਮਦਾ ਹੈ। 15 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਹਨ। ਤਤਕਾਲੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਬੋਰਡਾਂ ’ਤੇ ਵਾਸਤਾ ਪਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਸੰਤ ਸੀਚੇਵਾਲ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰਗਰ ਨੀਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ 70 ਫ਼ੀਸਦ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵੀ ਵੱਡਾ ਸਰੋਤ ਹੈ। ਇਹੀ ਪਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ, ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ 40 ਫੀਸਦ, ਬਾਕੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ 178 ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 11 ਬਲਾਕਾਂ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਮੁੱਕਣ ਕੰਢੇ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਲੱਗਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਸ ਫੀਸਦ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇਹ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੀਨਾ ਪਾੜ ਕੇ ਧੜਾਧੜ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਰਹੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂ ਫੀਸਦ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਅੱਜ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੇ ਵੀ ਘੇਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਜ਼ਾ ਰਿਪੋਰਟ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਬਾਰਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਰਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਵੀਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 26.57 ਫੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲਿਆਂ ਦੇ ਲਾਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਹੈ। ਮਾਲਵਾ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ 4406 ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 108 ਵਿੱਚ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਵੱਧ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਨੰਗਲ ਡੈਮ ਕੋਲ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਗ਼ੁਰੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਨਾ ਰੋਕਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਅਤੇ ਆਵੋ ਹਵਾ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਹੈ।
ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਡੂੰਘਾ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣਾ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹਿਆ, ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਢੁਕਵੇਂ ਵਿਕਲਪ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹੱਲ ਦੂਰ ਹੈ। ਦੋ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣਾ, ਬਾਸਮਤੀ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ, ਝੋਨੇ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਬਿਜਾਈ, ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ, ਖੂਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੀਚਾਰਜ਼ ਕਰਨਾ, ਛੱਪੜਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਲੰਬਿਤ ਪਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ। ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੁਝ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਖਪਤ ਦਾ 15 ਫੀਸਦੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹਨ। ਆਉ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਜਾਣ ਲਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇੱਕ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਉਸਾਰੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕਰ ਸਕੀਏ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ।
ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: (