“ਦਰਦ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਨਾ ਦੱਬਿਆ ਤਾਂ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿੱਚ 25 ਕੋਹ ਦੂਰ ਪੈਂਦੇ ...”
(22 ਅਕਤੂਬਰ 2025)
ਜਦੋਂ 1970ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸੁਰਤ ਸੰਭਾਲੀ ਉਦੋਂ ਵੀਹ ਵੀਹ ਕੋਹ ਤਕ ਕੋਈ ਹਸਪਤਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਨਾ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਨਾ ਸਰਕਾਰੀ। ਐੱਮਬੀਬੀਐੱਸ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਕੋਈ ਜ਼ਖ਼ਮ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਨਿੰਮ ਦੇ ਪੱਤੇ ਉਬਾਲ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਣੇ। ਬਰਸਾਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿੰਮ ਦੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਮੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਜੇਬਾਂ ਭਰੀ ਰੱਖਣੀਆਂ। ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਦਾਤਣ ਨਿੰਮ ਜਾਂ ਫਲਾਹੀ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ। ਕਹੀ, ਖੁਰਪੇ ਜਾਂ ਦਾਤੀ ਨਾਲ ਹੱਥ ਪੈਰ ’ਤੇ ਜ਼ਖਮ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਦਵਾਈ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਬੁਖਾਰ ਵੇਲੇ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਾਣ ਵਾਲੇ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਲਿਟਾਈ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬੁਖਾਰ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਰਗੜੋ, ਓਨਾ ਛੇਤੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਬਖਲੌਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਵੈਦ ਦੀ ਬੜੀ ਸ਼ੋਭਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ। ਉਹ ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਕਰੂਰਾ (ਪਿਸ਼ਾਬ) ਜਾਂ ਨਬਜ਼ ਦੇਖ ਕੇ ਦਵਾਈ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਿਮਾਰੀ ਫੜੀ ਵੀ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਉੜਾਪੜ 1980 ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰੀਏ ਬਲਦੇਵ ਰਾਜ ਆਰ ਐੱਮ ਪੀ ਨੇ ਕਲੀਨਿਕ ਖੋਲ੍ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੋਲੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁੜੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਦਵਾਈ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਮਰਜ਼ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਉਦੋਂ ਰਿਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟ ਲੱਗ ਜਾਣੀ ਤਾਂ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਗੱਡੇ ਉੱਤੇ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਜ਼ਖਮ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਰੋਕਣ ਲਈ ਘੁੱਟ ਕੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇਣਾ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਭਾਈਆ ਜੀ ਦੀ ਲੱਤ ਟਰੈਕਟਰ ਦੀ ਤਵੀਆਂ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਡੂੰਘੀ ਕੱਟੀ ਗਈ ਸੀ ਤਦ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਪੱਗ ਲਪੇਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਹਸਪਤਾਲ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਪੱਗ ਦਾ ਕੱਪੜਾ ਹੀ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵਿੱਚ ਧਸ ਚੁੱਕਾ ਸੀ।
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕੇਵਲ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਟਾਵੇਂ ਟਾਵੇਂ ਐੱਮਬੀਬੀਐੱਸ ਡਾਕਟਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮਾਹਰ ਡਾਕਟਰਾਂ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਹੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।
ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਨਕਦ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹਾੜ੍ਹੀ ਸੌਣੀ ਹਿਸਾਬ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ, ਸਾਡੀ ਬੇਬੇ ਦਾਣਿਆਂ ਵੱਟੇ ਸਬਜ਼ੀ ਲੈਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕਰਿਆਨੇ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਵੀ ਕਈ ਚਿਰ ਤਕ ਦਾਣਿਆ ਵੱਟੇ ਸੌਦਾ ਲੈ ਲੈਣਾ। ਹੱਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਿਸਾਬ ਵੀ ਘਰ ਫਸਲ ਆਉਣ ’ਤੇ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗਹਿਣਾ-ਗੱਟਾ, ਕੱਪੜੇ ਤਾਂ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਫਸਲ ਘਰ ਆਉਣ ’ਤੇ ਖਰੀਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਡਾਕਟਰ ਬਲਦੇਵ ਰਾਜ ਦੇ ਘਰ ਅਸੀਂ ਦੁੱਧ ਪਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਦਵਾਈ ਬੂਟੀ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਵੀ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੇ ਪੈਸਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰ ਦੇਣਾ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੌਕਰੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਟਾਵਾਂ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੌਜਵਾਨ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਣ ਲੱਗੇ। ਲਾਲਚ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਲਾਜ ਮੁਫਤ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰੂ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਸੈਕਿੰਡ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਦਾ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ 12 ਕੋਹ ਤਕ ਧੁੰਮਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ। ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕੈਪਟਨ ਦੇ ਰੈਂਕ ਤਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮਊ ਵਿੱਚ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਪੈਂਡੈਕਸ ਦਾ ਦਰਦ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਵਾ ਦਾਰੂ ਕੀਤਾ। ਦਰਦ ਦੱਬ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਈ ਦਿਨ ਦਰਦ ਦੀ ਦਵਾਈ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਅਜਿਹਾ ਦਰਦ ਉੱਠਿਆ ਕਿ ਉਹਦਾ ਤਰਾਹ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮਊ ਦੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਤਕ। ਇਸ ਵਾਰ ਦਰਦ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਨਾ ਦੱਬਿਆ ਤਾਂ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿੱਚ 25 ਕੋਹ ਦੂਰ ਪੈਂਦੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਰਾਤ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਗਲੂਕੋਜ ਲਾ ਕੇ ਲੰਘਾਈ, ਸਵੇਰ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਥੀਏਟਰ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਗਿਆ। ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਬੱਸ ਇੰਨਾ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਸਹਿਮਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਦਸਤਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਾਏ ਗਏ। ਮਿਲਟਰੀ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਧਰਦਿਆਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡਾ ਸਰੀਰ ਮੁਲਕ ਦੇ ਨਾਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਡਾਕਟਰ ਨਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਪਲੱਸਤਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਰਿੰਦਰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਕਾ ਬੱਕਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਜੂਨੀਅਰ ਨੇ ਨਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੇਖਦਿਆਂ ਟੁੱਟੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਬੇਹੋਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਰਸ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਥੀਏਟਰ ਤਕਨੀਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਟਾਫ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਟੰਕੇ ਵੀ ਆਪ ਹੀ ਲਾਏ ਸਨ।
ਡਾਕਟਰ ਮੋਹਰੇ ਨਰਿੰਦਰ ਦੇ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੱਥ ਜੁੜ ਗਏ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਲੂਟ ਵੱਜ ਗਿਆ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਪਲਸਤਰ ਦੁਬਾਰਾ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਊ ਪਰ ਅਪੈਂਡੈਕਸ ਫਟ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਚਣੀ।
ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਅਪੈਂਡੈਕਸ ਦਾ ਪਰੇਸ਼ਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਦੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਉਹ ਡਾਕਟਰ ਘੁੰਮ ਗਏ ਜਿਹੜੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਅਪਰੇਸ਼ਾਨ ਵੇਲੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਅੰਗ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਰੀਜ਼ ਕੋਲੋਂ ਮਹਿੰਗੇ ਸਟੈਂਟ ਮੰਗਵਾ ਕੇ ਸਸਤੇ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਬਰੇਨ ਡੈੱਡ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਆਈ ਸੀ ਯੂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਕੇ ਲੱਖਾਂ ਦੇ ਬਿੱਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਮੇਰਾ ਭਤੀਜਾ ਹਰਸ਼ ਮੋਹਰੇ ਆ ਖੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਸਰਜਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਔਰਥੋ ਸਰਜਨ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਲੋਹੇ (ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਨਕਲੀ ਗੋਡੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਅੰਗ) ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਠੀਆਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਰਜਨ ਅਤੁਲ ਜੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਥਾਂ ਸਿਰ ਪਰਤਿਆ ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਬਣ ਕੇ ਟੱਕਰਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਸੋਚਣ ਦੀ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸੌਂ ਗਿਆ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (