“ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੱਜ-ਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਦੇ ...”
(14 ਸਤੰਬਰ 2020)
ਤਾਏ ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਆਇਆ, ਖਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਉਦਾਸ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮੇਰੇ ਜਮਾਤੀ ਦਾ ਤਾਇਆ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਇਆ ਕਹਿੰਦੇ। ਸਾਡੇ ਹੱਦ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਵੱਟ ਸਾਂਝੀ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਆਮੋ-ਸਾਹਮਣਾ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਤਾਇਆ ਸਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਕਰਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਰਕੀਬ ਜਾਂ ਵਿਉਂਤ, ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਸਲਵਟੇ ਲੈਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।
ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਰੀਲ ਮਨ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ, ਕੋਈ ਸਿਆਣੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਇੱਕ ਗੁਰੂ, ਇੱਕ ਚੇਲੇ’ ਵਾਲਾ ਸਮਾਂ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਕੰਮ ਸਿੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਬੰਦਾ ਸਿੱਖ ਕੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਾਲੇ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਰਲੇ ਟਾਂਵੇ ਸੀ ਤੇ ਸਿੱਖਣ-ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਕਲਾਮੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੂਲੇ ਫੱਕਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਵਸੇ, ਜਾ ਕੇ ਕੀ ਕਰੇ। ਇਸ ਲਈ ਜਗਿਆਸੂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ। ਹੁਣ ‘ਗੁਰੂਆਂ’ ਦੇ ਲੜ ਲੱਗਣ ਦੀ ਨਹੀਂ, ‘ਗੁਰ’ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਦੇਸੀ ਤੇ ਬਦੇਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੇ ਭਾਈਬੰਦਾਂ ਨਾਲ ਜੇ ਤਾਏ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕੁਸੈਲਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨਿਆਵੀ ਉਸਤਾਦਾਂ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਗੁਰੂਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮੇਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗਲੋਬਲੀ ਅਸਰ ਹੇਠ ਦੁਨੀਆਂ ਰਲਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਲੱਖ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ, ਵਲੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਫਿਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਲਈ ਕਈਆਂ ਤੋਂ ਗੁਰ ਸਿੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸੋਧ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਲਈ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨਣਾ ਪੈਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਵੀ ‘ਗੁਰੂ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੀ ‘ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ’ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜੋ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤੁਰਨਾ ਹਰ ਇੱਕ ਨੇ ਆਪ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ-ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂਆਂ ਨੂੰ ‘ਰਾਹ ਦਰਸਾਵਾ’ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ, ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਵਾਲੀ ਸੱਤਾ ਬਣਾ ਧਰਿਆ ਹੈ।
ਸਿੱਖਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਤੋਂ ਵੀ ਕਈ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਏ ਨੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਵੀ ਸੱਤ ਅੱਠ ਦਹਾਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜੀਵੀ ਸੀ। ਤਾਇਆ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸਤਾਦਾਂ ਵਾਲੇ ਕਈ ਗੁਣ ਸਨ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਇੱਕ ਧੜਕਦੀ ਹੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਦਾ ਲਈ ਸੁੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤਾਏ ਦੇ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਤਾਂ ਤਾਏ ਦੀ ਦੇਹ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਅਡੋਲ ਪਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਸਨ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮਖਣੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੋਈ ਵੈਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾ ਰਿਹਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੋਈ ਤੀਵੀਂ ਰੰਡੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਅਨਾਥ। ਤਾਏ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਸਮੇਟਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਵਗੇ ਫਿਰਦੇ ਸਨ।
ਮੈਂ ਸੱਥਰ ਦੀ ਇੱਕ ਨੁੱਕਰੇ ਬੈਠ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਭਾਈਬੰਦ ਬੈਠੇ ਗੱਲੀਂ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਤਾਏ ਦੀ ਤੋਰ, ਆਦਤਾਂ, ਟੋਟਕੇ ਅਤੇ ਵਰਜਣਾਂ, ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਗੱਠਿਆ ਹੋਇਆ ਜਿਸਮ, ਦੋਧਾ ਛੱਲੀ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਰਗੀ ਸਫੈਦ ਦਾੜ੍ਹੀ, ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਤੇ ਚੁੰਨ੍ਹੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਅੱਖਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਝੀਥਾਂ ਥਾਣੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਛਣਦੀ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸਧਵਾਈ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਛੋਹਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਹਲ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਸਾਬਤ ਕਦਮੀਂ ਤੁਰਦਾ, ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਨਾਲ ਚੋਪੜੀ ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ ਪਾਉਂਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਪੈੜ ਦੇਖ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਤਾਇਆ ਇਸ ਰਾਹੋਂ ਲੰਘਿਆ ਹੋਊ; ਪੈੜਾਂ ਰੇਲ ਦੀ ਪਟੜੀ ਵਾਂਗ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਬਹੁਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਵੀ-ਸ਼ੇਪ ਨਹੀਂ।
ਕਹਿੰਦੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰੇ ਤਾਇਆ ਦਿੱਲੀ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਹੇਠ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੇ ਬਹਿਣ ਉੁੱਠਣ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਵਰਤ-ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀਆਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਨਾਲੋਂ ਰੜਕਵਾਂ ਫਰਕ ਸੀ। ਵੱਢਾ-ਟੁੱਕੀ ਵੇਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਮੁਲਕ ਛੱਡ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਉਸ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ, ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਦਿੱਲੀ ਵਾਲੇ’ ਦੀ ਅੱਲ ਪੈ ਗਈ।
ਤਾਇਆ ਕਦੇ ਨਿਚੱਲਾ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹਿੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਵੇਖੋ, ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਆਮ ਕੰਮ ਵੀ ਉਹ ਖਾਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਵੀ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੰਜੇ ’ਤੇ ਚੌਕੜੀ ਮਾਰ, ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਟੀ ਫੜੀ, ਬਿਨਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਕੀਤਿਆਂ, ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਚਾਹ ਪੀਂਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਪਾਠ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ, ਕਦੇ ਕੋਈ ਸੁੜ੍ਹਾਕਾ ਮਾਰਦਾ, ਉਹ ਖਿਝਦਾ, ‘ਹੇਖਾਂ, ਵੱਡੇ ਪੜ੍ਹਾਕੂ, ਚਾਹ ਪੀਣੀ ਨੀ ਆਉਂਦੀ।’ ਅਸੀਂ ਤਾਏ ਦੀ ਰੀਸ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਸੁੜ੍ਹਾਕਾ ਮਾਰਿਆਂ ਚਾਹ ਪੀਣ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਦੇ। ਤਾਇਆ ਪਚਾਕੇ ਮਾਰ ਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਂਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਡਕਾਰ ਮਾਰਦਾ ਤਾਂ ਕੈਰੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਦਾ। ਡਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਆਉਂਦਾ, ਪਰ ਉਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਚ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਅੱਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ, ‘ਵੱਡਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।”
ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੱਜ-ਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖੋਗੇ। ਨਾ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ, ਨਾ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਦਿੱਲੀ ਜਾਂਦਿਆਂ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਸੁਹਜ-ਸੁਆਦ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲ ਪਈਆਂ। ਮੈਂ ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਚੀੜ ਫਾੜ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ, ਕਹਿੰਦੇ ‘ਉਹ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਪ੍ਰਸਤ ਹੋਊ, ਪੈਟੀ-ਬੁਰਜੂਆ, ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਜ਼ਿਹਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੁਲਾਮ ਹੁੰਦੇ ਆ।’ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪਈ। ਜੇ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਹੈ, ਸੁਹਜ ਸੁਆਦ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਖਰਚਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਜਾਂ ਸਿੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹਰਜ਼ ਹੈ? ਕੀ ਆਪਣੀ ਰਵਾਇਤ ਦੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਚੁੰਬੜੇ ਰਹਿਣਾ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁਲਾਮੀ ਨਹੀਂ? ਸ਼ਾਇਦ ‘ਸੁਰ ਤੇ ‘ਸ਼ੋਰ’ ਦੀ ਤਾਮੀਜ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਹੱਥ ਅਜੇ ਕਾਫੀ ਤੰਗ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ, ਸਰੋਦ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲੋਂ, ਢੋਲ ਦੀ ਉੁੱਚੀ ਬੀਟ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਨੱਚਣ ਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਆਪਸੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਵੀ ਇਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਈਏ।
ਇੱਕੇਰਾਂ ਝਕਦਿਆਂ ਝਕਦਿਆਂ ਮੈਂ ਆਖਿਆ, ‘ਤਾਇਆ, ਤੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਅਵੱਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਕਈ ਵਾਰ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਜਿਵੇਂ ਡਕਾਰ ਮਾਰਨਾ, ਭਲਾ ਮਾੜਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ? ‘ਛਿੱਕ’ ਤੇ ‘ਡਕਾਰ’ ਦੀ ਸਿਫਤ-ਸਲਾਹ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਾਲੇ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੋਂ ਕਰਦੇ ਆਉਂਦੇ ਆ।’ ਤਾਏ ਨੇ ਮੋੜਵਾਂ ਵਾਰ ਕੀਤਾ, ‘ਤੈਨੂੰ ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ‘ਡਕਾਰ ਮਾਰਨਾ’ ਸਿਹਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਐ? ਇਹ ਤਾਂ ਕੁੱਢਰਪੁਣਾ ਐ, ਹਾਂ ‘ਡਕਾਰ ਦਾ ਆਉਣਾ’ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਐ।’ ਮੈਂਨੂੰ ਫੇਰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਡਕਾਰ ਦੇ ‘ਆਉਣ’ ਤੇ ‘ਮਾਰਨ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫਰਕ ਹੈ। ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਅਸੀਂ ਤੀਂਘ ਕੇ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ।
ਛੜਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਤਾਏ ਦਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਬਦਬਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਵੀ ਰੋਲ ਹੋਵੇ। ਤਾਏ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂਦਾਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਸੀ। ਰੱਸਾ ਵੱਟਣਾ, ਛਿੱਕਲੀਆਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ, ਮੱਝਾਂ ਚੋਣੀਆਂ। ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਤਰ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਕਦੋਂ ਵਾਹੁਣੀ ਹੈ, ਕਦੋਂ ਬੀਜਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਬੀਅ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲਾਸ ਵੱਟਣੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਤਾਏ ਦੀ ਭਾਲ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਸਣ ਦੀਆਂ ਇਕਸਾਰ ਧਾਈਆਂ ਲਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਲਾਸ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਵਿੱਚ ਝੋਲ ਨਾ ਪੈਣ ਦਿੰਦਾ। ਘਰ ਦੇ ਦੱਸਦੇ ਤਾਇਆ ਸਾਝਰੇ ਉੱਠਦਾ ਹੈ, ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤ ਗੇੜਾ ਮਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਘਰੇ ਆ ਕੇ ਕੰਮ-ਵੰਡ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਖੇਤ ਵਾਹੁਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਕਿੱਥੋਂ ਪੱਠੇ ਚੋਰੀ ਹੋਏ ਹਨ।
ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੂੰਹ-ਝਾਖਰੇ ਉਹ ਕੇਸੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ। ਵਾਲ ਖਿਲਾਰ ਕੇ ਬਾਰ ਮੂਹਰੇ ਪਏ ਖੁੰਢ ’ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। ਹਰ ਲੰਘਦੇ ਟੱਪਦੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਂਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਿੱਕੀ ਮੋਟੀ ਵੈਦਗੀ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਸਿਰ ਦੁਖਦਾ, ਹਾਜ਼ਮਾ ਖਰਾਬ ਹੁੰਦਾ, ਜੀਅ ਕੱਚਾ ਕੱਚਾ ਹੁੰਦਾ, ਲੋਕ ਤਾਏ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਤ੍ਰਿਫਲੇ ਦੀ ਫੱਕੀ ਜਾਂ ਤੁੰਮੇ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਦਿੰਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਧਰਨ ਕੱਢਣੀ ਵੀ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੈਰਾਂ ਭਾਰ ਬਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਢੂਈ ਤਕਲੇ ਵਾਂਗ ਸਿੱਧੀ। ਠਰ੍ਹੰਮਾ ਵੀ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਟਿਕਟਿਕੀ ਲਾਈ ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਆਹੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਹੇਰਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਧੂਣੀ ਵਿੱਚ ਝੁਲਸੀ ਹੋਈ ਤੂਤ ਦੀ ਸੋਟੀ ਦੀ ਛਿੱਲ ਲਾਹ ਕੇ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਘਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜੀਅ ਪੈਰ ਘਸੀਟ ਕੇ ਤੁਰਦਾ, ਸੋਟੀ ਗਿੱਟਿਆਂ ’ਤੇ ਪੈਂਦੀ। ਤਾਇਆ ਕਹਿੰਦਾ, ‘ਹੇਖਾਂ, ਗੱਭਰੂ ਆਂ, ਲੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਨੀ।’ ਉਸ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕਰਦਾ।
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਫਿਰਦਿਆਂ, ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ ਜਾਂ ਛੇੜਨਾ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੁਗਲ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਏ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆਂ ਜਾਂਦਿਆਂ, ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਤਾਇਆ ਬੋਲਿਆ, ‘ਦਾਦੀ ਝਵਿਆ, ਮੈਂਨੂੰ ਤੇਰੀ ਉਹ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ।’ ਉਹ ਝਿਪ ਜਿਹਾ ਗਿਆ ਤੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤਾਏ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ? ਤਾਇਆ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਿਆ, ‘ਗੱਲ ਕੀ ਹੋਣੀ ਆ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੈਰੋਂ ਕੱਢਿਆ ਸੀ। ਕਈ ਵਾਰ ਬੰਦਾ ਆਪ ਹੀ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।’ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਗੱਲ ਕਢਾਉਣ ਦਾ ਇਹ ਕਾਰਗਾਰ ਗੁਰ ਸੀ। ਘਰੇ ਬੈਠਾ ਵੀ ਉਹ ਰੌਣਕ ਲਾਈ ਰੱਖਦਾ। ਹਰ ਮਸਲੇ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਸੀ।
ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਤਾਏ ਕੋਲ ਹਰ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਹੈ। ਆਂਢ-ਗਵਾਂਢ ਕੋਈ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਵਿੱਚ-ਵਿਚਾਲਾ ਕਰਾ ਦਿੰਦਾ। ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਬਿਆਜੂ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਕਰਕੇ, ਕਈ ਉਸ ਦੀ ਝੇਪ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ। ਮੋਘੇ ਕੋਲ, ਧੋਰੀ ਖਾਲਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਪਾਣੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਇੰਨਾ, ਜਿਹੜਾ ਚੇਪਾ ਲਾਈਏ, ਪਾਣੀ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਮੈਂ ਤੇ ਸਾਡਾ ਪਾਲੀ ਹਫੇ ਪਏ ਸਾਂ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਤਾਇਆ ਆ ਬਹੁੜਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਖੌਝਲਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, ‘ਹੇਖਾਂ, ਇਉਂ ਪਾਣੀ ਬੰਨ੍ਹ ਲੋਂਗੇ। ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਗਾਚੀਆਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ਕੋਲ ਰੱਖੋ। ਫੇਰ ਇੱਕ ਜਣਾ ਮੂੰਹੇਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਹਦੀ ਢੂਈ ਨਾਲ ਗਾਚੀਆਂ ਲਾਵੇ।’ ਇਹ ਗੁਰ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਆਇਆ। ਵਾਰੀ ਭਾਵੇਂ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਮੂੰਹਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲਿਆ। ਸਿਰ ਪਈ ਮੁਸੀਬਤ ਨਾਲ ਸਿੱਝਣ ਲਈ ਵੀ ਗੁਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਕੱਲੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕੰਮ ਨੀ ਚਲਦਾ।
ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਹੁਣ ਲਈ, ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੂਏ ਨੂੰ ਵਗਾਰ ਪਾਈ ਰੱਖਦੇ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਬਲਦਾਂ ਸਮੇਤ, ਆਪਣਾ ਸੀਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਸਾਡਾ ਸੀਰੀ ਵੀ ਹਲ ਵਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ‘ਤਾਇਆ ਤੂੰ ਹੋਰ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਗੁਰ ਦਿੱਤੇ ਆ, ਮੈਂਨੂੰ ਹਲ ਵਾਹੁਣਾ ਸਿਖਾ, ਫੇਰ ਜਾਣੂ’ ਮੈਂ ਆਖਿਆ। ‘ਲੈ ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਕਰਾਮਾਤ ਐ, ਇਹ ਤਾਂ ਮੂੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਐ, ਤੇ ਤੂੰ ਤਾਂ ਪਾਹੜਾ ਐਂ।’ ਤਾਏ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕਣ, ਹਲ ਦੀ ਹੱਥੀਂ ਖੜ੍ਹਵੀਂ ਰੱਖਣ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਝਾਕਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ। ਤਾਏ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਜੇ ਹਲ ਟੇਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਲਦ ਡੰਗਿਆਂ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਆੜ ਸਿੱਧਾ ਕੱਢਣ ਲਈ ਪੰਜਾਲੀ ਉੱਤੋਂ ਨਜ਼ਰ ਸਿੱਧੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਮੂਜਬ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਰਾਣੀ ਲੈ ਬਲਦਾਂ ਨੂੰ ਹੱਕਿਆ। ਚਾਅ ਚਾਅ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਘੰਟੇ ਹਲ ਵਾਹਿਆ। ਹੋਇਆ ਕੀ, ਦਿਨ ਢਲਣ ਤਕ ਮੇਰਾ ਖੱਬਾ ਮੋਢਾ ਸੁੱਜ ਗਿਆ ਤੇ ਟਸ ਟਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਤਾਏ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਤਾਇਆ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਿਆ, ‘ਲਗਦਾ ਤੂੰ ਹਲ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਧੱਕਿਆ ਹੋਊ। ਹਲ ਵਾਹੁੰਦਿਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੁਖਦੀਆਂ ਤਾਂ ਸੁਣੀਆਂ, ਪਰ ਮੋਢੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨੀ ਸੁਣੀ।’ ਤਾਏ ਦੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਬਲਦ ਮੱਠੇ ਸਨ ਤੇ ਤਾਏ ਕੇ ਤੇਜ਼। ਮੈਂ ਨਾਲ ਰਲਣ ਲਈ, ਅਚੇਤ ਹੀ, ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਹਲ ਧੱਕ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਤਾਏ ਨੇ ਹਲ ਵਾਹੁਣ ਦੀ ਜੋ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਵਿਰੋਧ-ਵਿਕਾਸ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣੋ। ‘ਦੇਖ ਹਾਲੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੱਥੀਂ ਫੜ ਕੇ ਸਿਰਫ ਹਲ ਨੂੰ ਸਾਵਾਂ ਰੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਹਲਾਂ ਸਿੱਧੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸਾਹਵੇਂ ਝਾਕਣਾ। ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਬਲਦ ਆਪੇ ਕਰਦੇ ਆ, ਹਾਲੀ ਨੀ ਕਰਦਾ। ਤੂੰ ਹਲ ਧੱਕੀ ਗਿਆ ਤੇ ਮੋਢਾ ਸੁਜਾ ਲਿਆ। ਭਲਿਆ, ਤੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਹਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਧੱਕਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ?’ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਜਿਵੇਂ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਗੁਰ ਤਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਵਰਤਾਰਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਲ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਹਰ ਅਤੇ ਸਬਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਅਸੀਂ ਤੀਂਘਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਕਲੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਫੁੱਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਖਿਲਾਰ ਬਹਿੰਦੇ ਹਾਂ।
ਤਾਏ ਦਾ ਇਹ ਗੁਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਕੰਮ ਆਇਆ। ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਨ ਉਚਾਟ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਏ ਦੀ ਗੱਲ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਢਾਰਸ ਬੱਝ ਜਾਂਦਾ। ਹਰ ਮੁਸੀਬਤ, ਵਰਤਾਰੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਲੈਣਾ ਹੈ, ਵਿਗਸਣਾ ਹੈ ਤੇ ਅੰਜਾਮ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ। ਲਾਲਚ ਤੇ ਲਾਲਸਾ ਵੱਸ, ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਫਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਝਾਕ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਖਫਾ-ਖੂੰ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪੈਰ ਮਿੱਧਦੇ ਹਾਂ। ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ। ਕਾਹਨੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉਚੇਚ ਦੇ ਤਾਏ ਦੀ ਅਰਥੀ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਤਾਏ ਨੇ ਉੱਠ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣਾ ਆਖਰੀ ਗੁਰ ਦੱਸਣਾ ਹੈ, ‘ਮੁੰਡਿਓ, ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਅਰਥੀ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਚੁੱਕਿਓ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉੱਲਰ ਕੇ ਇਹਨੇ ਇੱਕ ਦੇ ਗਲ ਪੈ ਜਾਣੈ।’
ਅੱਜ ਤਾਏ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹਲ ਵਾਹ ਰਹੇ ਹੋਈਏ। ਅਸੀਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਹਲ ਦੀ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਜਿੰਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ਸਿੱਧੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ, ਡੋਲਣ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ। ਜੋ ਹਲ ਨੂੰ ਧੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਹੱਥੀ ਨੂੰ ਸਾਵਾਂ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਰੱਖਣ ਦਾ ਗੁਰ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਿਊਣਾ ਸਹਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਬੱਸ ਚਾਲਕ ਸਿਰਫ ਸਟੀਅਰਿੰਗ ਵੀਲ ਨੂੰ ਸੰਭਲਾਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰੇਕਾਂ ’ਤੇ ਪੱਬ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਬੱਸ ਨੂੰ ਆਪ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚਦਾ। ਖਿੱਚਣ ਦਾ ਕੰਮ ਇੰਜਣ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਚਾਲਕ ਬਣਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਉਮਰ ਭਰ ਇੰਜਣ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਖੜਕੇ ਨਾਲ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਕਾਮਿਆਂ ਲਈ, ਇਹ ਗੁਰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2337)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.gmail.com)