“ਰਮਜਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ...”
(29 ਅਗਸਤ 2020)
ਰਮਜਾਨ ਕੌਣ ਸੀ? ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਕਲੌੜ ਦੇ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਸੰਨ ਸੰਤਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਿਜਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਰਮਜਾਨ। ਉਦੋਂ ਉਹ ਉਡਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਪਰ ਹੁੰਦੜਹੇਲ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਵੱਢ-ਟੁੱਕ ਦੀ ਕੋਈ ਵਾਰਦਾਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਐਪਰ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕਮਾਲੀ-ਦਬ੍ਹਾਲੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਢੀਆਂ ਖ਼ੌਫ਼ਨਾਕ ਤੇ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਨੇੜੇ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਰਮਜਾਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਦੇ ਕਹਿਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ‘ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ’ ਦਾ ਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਰੱਖੇ ‘ਰਮਜਾਨ’ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਿਆਂ ਵੇਲੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਿੱਖੀ ਨਾਂ ਨਾਲ। ਰਮਜਾਨ ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ ਗੱਭਰੂ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਹਾਣੀ ਉਸ ਦੇ ‘ਸਾਹੀਂ ਜਿਊਂਦੇ ਸਨ'। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੀ, ਨਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ।
ਪਹਿਲਾਂ ਰਮਜਾਨ ਕਿਸੇ ਦੇ ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਾ ਸੀ, ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਬੰਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ, ਕਲਕੱਤੇ ਆਦਿ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਰਮਜਾਨ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਹਾਣੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਚਲਿਆ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਟੈਕਸੀ ਡਰਾਈਵਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਪੱਗ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੱਟਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਯਾਰ-ਬੇਲੀ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ 1984 ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਭੇਟ ਚੜ੍ਹਦਾ ਚੜ੍ਹਦਾ ਮਸੀਂ ਬਚਿਆ। ਤਦ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੋਰ ਕਈ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਪਿੰਡ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ 1947 ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ-ਬਚਾਈ ਲਈ ਸਿੱਖੀ ਨਾਂ ਕਬੂਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਐਪਰ 1984 ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਸੇ ਦਿੱਖ ਤੋਂ ਭੈਅ-ਭੀਤ ਹੋਇਆ ਲੁਕਦਾ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਖ਼ੈਰ, ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ‘ਆਪਣੇ’ ਪਿੰਡ ਮੁੜ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਟੁੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਤੇ ਉਦਾਸ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
ਰਮਜਾਨ ਨੇ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂ ਹੋਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਕੋਈ ਅੱਗਾ-ਪਿੱਛਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਘਰ-ਘਾਟ। ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ-ਜਾਇਦਾਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਲੇਖੇ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮੁਹੱਬਤੀਆਂ ਦੇ ਘਰ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਤਾਂ ਸਨ। ਜਿਗਰੀ ਦੋਸਤੀ ਕਿਸੇ ਮਜ਼ਹਬੀ ਪਛਾਣ ਦੀ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੇ ਬੂਟੇ ਉੱਤੇ ਖਿੜਿਆ ਮਹਿਕਾਂ ਦਿੰਦਾ ਫੁੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਵੇਲੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਗਿਆ, ਸਿੱਧਾ ਪਿੰਡ ਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਬਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਖੇਡੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਕਿਸੇ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਣ ’ਤੇ ਵੀ ਦੌੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਰਮਜਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੁਹੱਬਤੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬਿਤਾਏ। ਹੁਣ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਸਰੀਰ ਲਿੱਸਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਪੜਾ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲੇ ਬੜੇ ਸਨ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸੀ। ਉਹ 2003 ਈ. ਦੇ ਅਖੀਰ ਜਾਂ 2004 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਨਾਂ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ 56-57 ਸਾਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਚੇਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਂਸਰੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸੋਹਣੀ ਫੱਬਤ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਮੁਹੱਬਤ ਜਿਉਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਵਕਫ਼ਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪਿੰਡ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਤਦ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ, ‘ਬਈ, ਰਮਜਾਨ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।’
ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਖੱਤਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਅਸ਼ੋਕ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀ ਮਸਜਿਦ, ਕੁਰਬਾਨ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਨ ਬਹਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਤਦ ਜਾਪਿਆ ਇਹ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਰਮਜਾਨ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਵਕਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕੁਰਬਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨਾਂ ਦਾ ਦਰਵੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮਜ਼ਾਰ ‘ਤਕੀਏ’ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਕੁਰਬਾਨ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨੌਵੀਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਵੀ ਪਏ ਸਨ। ਫਿਰ ਇਸੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਦੇ ਥੰਮ੍ਹ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ ਜਨਮੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਛੁਹ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਸਦਕੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਰਮਜਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਤੇ ਪਿੰਡ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੰਨਦਾ ਸੀ।
ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵੀ ਸੰਤਾਲੀ ਦੀ ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਵੇਲੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਨਾ ਜਾ ਕੇ, ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਰਾਮ ਸਿੰਘ’ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਣਾਏ ਇੱਕ ਕੋਠੜੇ ਵਿੱਚ ਆ ਬਿਸਰਾਮ ਕਰਦਾ। ਉਹ 2005 ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। ਉਮਰ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਿਰਸਾਣ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਰੱਖ ਕੇ ਪੂਰੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮਾਨਵੀ ਕਿਰਦਾਰ ਬੁਲੰਦ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖ, ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਹਿ ਕੇ ਪਰਸਪਰ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚਣੀ ਅਣਹੋਣੀ ਲਗਦੀ ਸੀ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2316)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.gmail.com)