“ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਧਿਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਬੰਦੇ ਖਾਣਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਨਾ ਕਰੇ ...”
(13 ਜਨਵਰੀ 2023)
ਮਹਿਮਾਨ: 201.
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਛਪਿਆ ਵਿਦਵਾਨ ਲੇਖਕ ਡਾ. ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਕੇ ਮਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਯੂਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਘਟਨਾ 26 ਦਸੰਬਰ 1991 ਦੀ ਸੀ। ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਕੇ ਮਨ ਅਤੀਤ ਦੇ ਵਰਕੇ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬਹੁਤ ਹੋਰਨਾਂ ਵਾਂਗ ਮੈਂ ਖੁਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਾਪੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਵੀ ਸਾਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੁਰਾਈ ਨੂੰ ਬੁਰਾਈ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਕਹਿਣ ਦੀ ਇਸੇ ਆਦਤ ਵੱਸ ਮੈਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰੀਕ ਜਿਹਾ ਪਰਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਏ ਕੇ 47, ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਧਮਕੀਆਂ। ਸਬੱਬ ਵੱਸ ਮੈਂ ਦੂਸਰੇ ਦਰਵਾਜੇ ਰਾਹੀਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ‘ਅਕ੍ਰਿਤੀਆ’ ‘ਬੰਦਾ ਬਣ ਜਾਵੇ’ ਦੀ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਤ ਦਾ ਐਨੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅੱਜ ਤਕ ਹਰ ਦਿਨ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਮੰਨ ਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਲ ਪਲ ਨੂੰ ਜਿਉੂਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।
ਮੁੱਖ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ’ਤੇ ਘਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ 1990 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਜਾਗ ਪਿਆ, ਜਦੋਂ ਹੂਟਰ ਮਾਰਦੀ ਪੁਲਿਸ ਕਾਨਵਾਈ ਲੰਘੀ। ਹੋਰ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਪਿੱਛੋਂ, ਟਿਕੀ ਰਾਤ ਨੇ ਤੜ ਤੜ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸਾਫ ਸੁਣਾਈਆਂ। ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਤਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਲੰਘੀ ਕਾਨਵਾਈ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਭਾਣਾ ਵਰਤਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਗੱਲ ਸਾਫ ਹੋ ਗਈ। ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਢਕ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਉਸ ਟੀ ਪੁਆਇੰਟ ਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ 1990 ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ‘ਮੁਕਾਬਲਾ’ ਚਿਤਵਦਾ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦਾਂ ਦੇ ਕਾਰੇ ਵੀ ਵੇਖੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੱਦਾਂ ਪੁਗਾਉਣ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕੀ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਅ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਜਿਹੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਅਜਿਹੀ ਅਭਾਗੀ ਕਵਰੇਜ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਛਪਣ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਦਲਦੀ/ਵਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਥਰ ਵਿਛ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਚਾਰ ਚਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਦਹਿਸ਼ਤ ਇਸ ਹੱਦ ਤਕ ਸੀ ਕਿ ਗਵਾਂਢੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਅ ਕੋਠੇ ’ਤੇ ਹੀ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਗਵਾਂਢੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਪਤੀ, ਪਤਨੀ ਇਸ ਲਈ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਮਾਰੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜੋੜੀ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰਦਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਜਾਗਦਿਆਂ ਹੀ ਸੌਂ ਗਿਆ ਸੀ। … ਆਖਰ ਉਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਹਿਕਦੇ ਮਰ ਗਏ। ਇਸ ਅਣਹੋਣੀ ਉਪਰੰਤ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਥਿਰਕਦੇ ਰਹੇ ਸਨ- ‘ਪਹਿਲੇ ਪਹਿਰ ਜਦੋਂ ਕਹਿਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਾਗਦਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਸੌਂ ਗਿਆ।’
ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਸਟਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਰ ਮਨਮਾਨੀ ’ਤੇ ਉੱਤਰ ਆਏ ਸਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਦੋ ਖਾੜਕੂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਫੜ ਲਏ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਿੱਛੋਂ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਖਬਰ ਬਣੀ ਤਾਂ ‘ਮੁਕਾਬਲੇ’ ਵਿੱਚ 3 ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਪਰਵਾਸੀ ਨੌਜਵਾਨ ਚੋਰੀ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਫੜਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਦਹਿਸ਼ਦਗਰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ 30 ਅਗਸਤ 1991 ਦੀ ਉਸ ਘਟਨਾ ਉਪਰੰਤ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਢੇਰ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੁਲਸੀਆ ਸ਼ਹਿ ’ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬੱਬਰ ਖਾਲਸਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜਟਾਣਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਇਆ ਸੀ। … ਜੇਕਰ ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਖਿੱਤਾ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵੀ ਸਮਝ ਲਈਏ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅਲਗਰਜ਼ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਕਿੜਾਂ ਕੱਢੀਆਂ, ਸੱਥਰ ਵਿਛਾਏ, ਦਹਿਸ਼ਤ ਪਾਈ।
ਇੱਕ ਹੱਦ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਟਾਈ ਪੈ ਗਈ। ਬੱਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਮਾਅਰਕੇਬਾਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਝੂਠੇ ਪੁਲਿਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੋਏ। ਇਹ ਮਾਰਨ ਮਰਨ ਦਾ ਵੱਡਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁਣਗੇ ਕਿ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਮੁੜ ਪਰਤਣ। ਡਰ ਵੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਮੱਧ-ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਜ਼ਬਾਤ ਉਭਾਰ ਕੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਾਰੂਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅੰਗਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੁਣ ਅੰਗਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਰਾਜ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਅਜਿਹੇ ਉਲਾਰ ਨੂੰ ਤੂਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਆਉਣ ’ਤੇ ਤਬਾਹ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਘਾਤਕ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਿਹੱਕੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਅਣਆਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਸੱਥਰ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਵੈਣ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਥ ਦਾ ਅਪੂਰਨ ਖਲਾਅ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਧਿਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਬੰਦੇ ਖਾਣਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਨਾ ਕਰੇ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਮੁੜ ਨਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਬਹੁਤ, ਬਹੁਤ, ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਸਮਾਂ ਸੀ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3735)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: