“ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕਮਰਾ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਆਉਂਦਾ ...”
(30 ਨਵੰਬਰ 2021)
“ਹੈਂ? ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਂਗੇ? ਆਹ ਕੋਠੀ ’ਚ? ਘੁੰਮਣ, ਫਿਰਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਭੋਰਾ ਥਾਂ ਨੀ ਇੱਥੇ। ਛੱਡ ਪਰ੍ਹਾਂ, ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਦਾਖਲਾ ਲਵਾਂਗੇ ਆਪਾਂ ਤਾਂ।” ਮੈਂ ਇੱਕੋ ਸਾਹੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਬੋਲ ਗਿਆ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ।
ਉਦੋਂ ਮੇਰੇ ਫਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਉਮਰ ਭਰ ਸੰਗ ਮਹਿਕੇਗਾ।
ਉੱਨੀ ਸੌ ਤਰਾਨਵੇਂ ਵਿੱਚ ਬੀ.ਏ. ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਐੱਮ.ਏ. ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੋਚਿਆ ਪਟਿਆਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਪਰ ਅੰਨ ਜਲ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਰੀਜਨਲ ਸੈਂਟਰ ਦਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਕਿਰਾਏ ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਜਮਾਤ ਦੇ ਅਸੀਂ ਤੇਰਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਾਂ। ਤਿੰਨ ਮੁੰਡੇ, ਦਸ ਕੁੜੀਆਂ। ਜਮਾਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਅਜੇ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਆਏ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੋਂ ਪੇਂਡੂ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਸੰਗਦੇ ‘ਕੱਠੇ’ ਹੋਈ ਜਾਈਏ। ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਦਸਤਕ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਕ ਦੋ ਸਰਸਰੀ ਗੱਲਾਂ ਬਾਅਦ ਲੈਕਚਰ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੈਕਚਰ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਲਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਅਕਸਰ ਹੀ ਹੁਣ ਤਕ ਲੈਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਮੇਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਪਲਟ ਗਿਆ। … ‘ਹੈਂ! ਇਹ ਬੋਲਦੇ ਨੇ ਕਿ ਕੋਈ ਝਰਨਾ ਵਹਿੰਦੈ …! ਐਨੀ ਰਵਾਨੀ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ?’ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਸ਼ਹਿਦ ਬਣ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣ ਲੱਗੇ। ਜਦ ਕੋਈ ਸ਼ਿਅਰ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ। ਚਾਲ਼ੀ ਮਿੰਟ ਚਾਰ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਤ ਗਏ।
ਚੰਦ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਸੈਂਟਰ ਸਾਡੀ ਹਿੱਕ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਵਸ ਗਿਆ। ਵਾਰ, ਐਤਵਾਰ ਘਰੇ ਟਪਾਉਣਾ ਔਖਾ ਲਗਦਾ। ਸੀਨੀਅਰ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਉੱਸਰਨ ਲੱਗਿਆ। ਉਹ ਜਮਾਤ ਕੀ ਸੀ, ਬੱਸ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਦੀ ਖਾਣ ਹੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਲੀ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਜਦ ਹੇਕ ਲਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਕੀੜੇ ਕੱਢ ਦਿੰਦਾ। ਉਹਦੀ ਭਾਰੀ ਭਰਕਮ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਧਾਂ, ਕੌਲ਼ੇ ਹਿਲਾ ਦਿੰਦੀ। ਰਸ਼ਪਾਲ ਤੇ ਗੁਰਦੀਪ “ਮਾਝੇ ਦੀਏ ਮੋਮਬੱਤੀਏ” ਗਾਉਂਦੇ ਤਾਂ “ਮੋਮਬੱਤੀ” ਬਣੇ ਰਸ਼ਪਾਲ ਦਾ ਨਖਰਾ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਧੂੰਹਦਾ। ਕਦੇ ਜਦ “ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਰੋਈਂ ਆਂ ਮੈਂ” ਗੂੰਜਦਾ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੈਰਾਗਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਟੱਪੇ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਟਪੂੰ ਟਪੂੰ ਕਰਦਾ ਸਾਡਾ ਮਨ ਸੁੱਸਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
ਇੱਥੇ ਅਸਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚਲੀ ਵਿੱਥ ਘਟਦੀ ਵੇਖੀ। ਜਮਾਤਾਂ ਲਾਉਣੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਡਾ ਚਾਅ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ ਅਸੀਂ ਸਾਹਿਤਕ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਉਣ ਲੱਗਦੇ। ਕਦੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨਦੀ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੇ, ਕਦੇ ਗਲਪ ਦੇ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਠਿੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੇ। ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸਾਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲ ਲੈ ਵੜਦੇ, ਉਂਝ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਮਾਰੂਥਲ ਵੀ ਮਹਿਕਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ।
ਇਓਂ ਸਾਹਿਤ ਸਾਡੇ ਸਾਹਾਂ ਸੰਗ ਵਿਚਰਣ ਲੱਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ “ਮੜ੍ਹੀ ਦੇ ਦੀਵੇ” ਦੇ ਚਾਨਣੇ ਬੈਠੇ। ਛੀਂਟਕਾ ਸਰੀਰ, ਲੰਮਾ ਕੱਦ, ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਚਿਹਰਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕਮਰਾ ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਆਉਂਦਾ। ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ’ਤੇ ਆ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ, ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਕਦੇ ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ, ਕਦੇ ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ ਤੇ ਕਦੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਾਲੇ ਅਰਨੈਸਟ ਹੈਮਿੰਗਵੇ ਕੋਲ਼ ਲੈ ਜਾਂਦੇ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੋਲਦੇ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਉਂ ਸੁਣਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਦੋ ਦੋ ਘੰਟੇ ਬੋਲੀ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਾਡਾ ਵੀ ਕਦੇ ਗੁੱਟ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾ ਜਾਂਦਾ। ਇੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਮੰਨੇ ਪ੍ਰਮੰਨੇ ਆਲੋਚਕ ਹੁੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਨੋਦਮਈ ਬੋਲ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਜਾਂਦੇ।
ਇਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਵਿੱਚ ਨੱਚਣਾ ਟੱਪਣਾ, ਪੜ੍ਹਨਾ ਲਿਖਣਾ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਚਲਦਾ। ਅਸੀਂ ਗਾਉਂਦੇ ਗਾਉਂਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਪੜ੍ਹਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਗਾਉਂਦੇ। ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਅਚਾਨਕ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਟ ਜਾਂਦੇ।, ‘ਸਾਹਿਤਕ ਸਮਾਗਮ’ ਰੰਗਾਰੰਗ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਕੋਈ ਗਾਇਕ, ਕੋਈ ਚੁਟਕਲੇਬਾਜ਼ ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ਾਇਰ ਬਣ ਕੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਹਰਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। “ਜੱਗਾ ਜੱਟ” ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂਵਿਓਂ ਤੇ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੰਡੋਰੇ ਹੇਠੋਂ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹਦਾ। ਜੁਗਨੀ ਮੁਲਤਾਨੋਂ ਮੁੜ ਆਉਂਦੀ। ਕਲਾਕਾਰ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਫੜ ਫੜ ਲਾਹੁਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ।
ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸਾਡੀ ਮੁਹੱਬਤ ਬਣੀ। ਸਿਲੇਬਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਝਾਕੇ। ਪੂਰਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਜਾ ਵੜੇ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਪੜ੍ਹਦੇ, ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਬੰਦ ਕਿਵਾੜ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ। ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੂਰਜਾਂ ਨਾਲ ਮਨ ਦੇ ਗੂੜ੍ਹ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਤਕ ਚਾਨਣ ਫੈਲਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਦੀ “ਮਾਂ” ਦਾ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲਿਆ। ਰਸੂਲ ਹਮਜ਼ਾਤੋਵ ਦਾ ‘ਮੇਰਾ ਦਾਗਿਸਤਾਨ’ ਵੇਖਿਆ। ਲਿਓ ਟਾਲਸਟਾਏ, ਸ਼ੇਕਸਪੀਅਰ ਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਹਿਤਕ ਧੁਨੰਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਝ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਦਰਵਾਜੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਗਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇਹ ਬੁਝਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਸਾਹਿਤਕ ਯੋਧਿਆਂ ਦਾ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਜਾਣ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੇ ਬਿਗਾਨੇ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂ ਵਾਲਾ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ, ਕਦੇ ਕੋਠੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਅਣਖੀ। ਕੇਰਾਂ ਮਾਝੇ ਵੱਲੋਂ ਵਰਿਆਮ ਸੰਧੂ ਆਇਆ। ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ “ਭੱਜੀਆਂ ਬਾਹੀਂ” ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ।
ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਦਿਨ ਸਨ ਉਹ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਜੇ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ‘ਘੁੰਮਣ ਫਿਰਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਭੋਰਾ ਥਾਂ ਨੀ ਇੱਥੇ’ ਇਸ ਸੁਲੱਖਣੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਕੀ ਬਣਦਾ। ਮੈਂਨੂੰ ਉਦੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਹਜ਼ਾਰ ਕੁ ਗਜ਼ ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਖਿੜਨਗੇ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3176)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: