“ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੂਝ, ਸਿਆਣਪ, ਲੋੜ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਮੁਤਾਬਕ ...”
(19 ਜੂਨ 2018)
ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਸ ਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਅ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪ ਨਿਯਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਰੰਗ ਭਰਨੇ ਅਤੇ ਰੂਹ ਫੂਕਣਾ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੱਖ ਉਸ ਦੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸ ਦੇਸ਼, ਕੌਮ, ਧਰਮ, ਕੁਲ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੂਝ, ਸਿਆਣਪ, ਲੋੜ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਮੁਤਾਬਕ ਢਾਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੱਖ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੋਹਣਾ ਜਾਂ ਕੋਝਾ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵੱਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਉਸੇ ਰੂਪ ਨੂੰ ਸੂਝ ਨਾਲ ਨਿਖਾਰ ਕੇ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਲੈਣਾ ਯਕੀਨਨ ਸਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜਿਉਣ-ਢੰਗ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕੇ, ਸੁਧਾਰ ਕੇ ਜਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸੁਖਾਲ਼ੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਸੁਖਾਵੇਂ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਔਖਾ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਸਾਨੂੰ ਖਾਸ ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਉਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸੋਚ, ਲੋੜ, ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣਾ ਜਿਉਣ-ਢੰਗ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੋੜ ਜਾਂ ਢਾਲ਼ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਸਾਡੇ ਜਿਉਣ-ਢੰਗ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਹਿਲਾ ਨਿੱਜੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸਮਾਜਿਕ। ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ’ਤੇ ਅਸਰ ਵੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਚੰਗਾ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਤਾਂ ਚੰਗੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਖ਼ ਨੂੰ ਸਿਰਜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਚੰਗਾ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬਾ ਸਫ਼ਲ ਨਿੱਜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਜਿਉਣ-ਢੰਗ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਛਤਰ-ਛਾਇਆ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਕੰਮਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਖੁਦ ਲੈਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੇ ਨਵੇਂ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਜਿਉਣ ਢੰਗ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਚੁਰਾਹੇ ’ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਹੀ ਸੇਧ ਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਮੁਹਾਰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਦਰਪੇਸ਼, ਆਰਥਿਕ, ਵਿਹਾਰਕ ਘਰੇਲੂ ਜਾਂ ਨਿੱਜੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਾਡੇ ਗਲਤ ਅਤੇ ਬੇਮੇਲ ਜਿਉਣ ਢੰਗ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਜਿਉਣ ਢੰਗ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਜਿਉਣ ਢੰਗ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਸੂਝ, ਯੋਗਤਾ, ਇੱਜ਼ਤ, ਕਮਾਈ, ਸੰਤੁਲਨ, ਸੰਜਮ, ਜੁਗਤ ਵਰਗੇ ਤੱਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਹੋਛਾਪਨ, ਝੂਠ, ਫਰੇਬ, ਗੈਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ, ਬੇਈਮਾਨੀ ਆਦਿ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਸਾਖ਼ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗਤਾ, ਸਦਾਚਾਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਗੁੱਸੇ, ਖੁਸ਼ੀ ਅਤੇ ਗਮੀ ਵੇਲੇ ਆਪਣਾ ਤਵਾਜ਼ਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਸੁਖ ਵੇਲੇ ਹੌਸਲੇ ਤੇ ਸਬਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਰਕਰਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਪਸ਼ਟ ਰੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭਟਕਣਾ ਅਤੇ ਡਾਵਾਂਡੋਲਤਾ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਸਾਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਅਪਣਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਆਪਣੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਖੁਦ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਗਲਤ ਕੰਮ ਹੋਣ ਦੇ ਪਛਤਾਵੇ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਫਰਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਹੌਲ ਸੁਖਾਵਾਂ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਹੱਲਾ-ਸ਼ੇਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸੱਚਾਈ, ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੋਲੇ ਹੋਏ ਝੂਠ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੇ ਬੋਝ ਅਤੇ ਕੁਕਰਮ, ਚੋਰੀ ਅਤੇ ਪਾਪ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਆਤਮ-ਗਿਲਾਨੀ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਝੋਰਾ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਿਆਕੁਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਸਫ਼ਲ ਅਤੇ ਅਸਫ਼ਲ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸੁਚੱਜੀ ਜੀਵਨ ਜਾਂਚ ਦੇ ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਨਿੰਦਾ, ਚੁਗਲੀ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਆਪਣੇ ਖੁਦ ਦੇ ਸੁਧਾਰ ’ਤੇ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਾਵਨਾ, ਗੁੱਸੇ ਜਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਵਹਿ ਕੇ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲੇ ਨਹੀਂ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ।
ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਿੱਖਿਆ, ਕਿੱਤਾ, ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਫੈਸਲੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਕਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਕੁਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਟੱਕਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਾਨੂੰ ਲਾਲਚ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅਤੇ ਸਬਰ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਪਲ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨਾਲ ਬਿਤਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਬਰ, ਸਕੂਨ, ਸੰਤੋਖ, ਸ਼ਾਂਤੀ, ਧੀਰਜ, ਸੰਜਮ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅਡੋਲ, ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਰਾਬਤਾ ਜਰੂਰ ਰੱਖੋ। ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ, ਕਮੀਆਂ ਅਤੇ ਕੌੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ’ਤੇ ਨਾ ਝੂਰਦੇ ਰਹੋ। ਦੁੱਖ-ਸੁਖ, ਅਮੀਰੀ-ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਚੰਗੇ-ਮਾੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤੇ ਖੰਭ ਖਿਲਾਰੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਢੇਰੀ ਢਾਹੋ। ਗਰੀਬੀ, ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਬਕ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਤਾਕਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸੁਖਾਵੇਂ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਜਿਉਣ ਢੰਗ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਖਿਆਲ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦਿਖਾਵੇ, ਰੀਸ, ਹੁੱਬ ਅਤੇ ਫੋਕੇ, ਹੋਛੇਪਨ ਖਾਤਰ ਵਿਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਖਰਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ, ਸੰਪਤੀ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਵਧ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਖਰਚ ਜੀ ਦਾ ਜੰਜਾਲ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਪਹਿਨਣ, ਜਸ਼ਨ, ਸਮਾਗਮ ਅਤੇ ਸਹੂਲਤ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਸਾਡੀ ਆਮਦਨ ਦੀ ਚਾਦਰ ਹੇਠ ਢਕੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉੰਨੀ ਦੇਰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸੁਖਾਲ਼ੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਉੱਖੜੇ ਪੈਰ ਫਿਰ ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ। ਜੇਕਰ ਕਿਤੇ ਟਿਕਦੇ ਵੀ ਹਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਲੀਆਂ ਦੇਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਤੋਂ ਬਚੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੀ ਭਲਾਈ ਹੈ।
ਸਾਨੂੰ ਮਾੜੀ ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੁਚੱਜੀਆਂ ਅਤੇ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਜਿਉਣ ਢੰਗ ਸਹੀ ਲੀਹ ਉੱਪਰ ਚੱਲਦਾ ਰਹੇ।
*****
(1198)
