LalSDasuya7ਤੈਨੂੰ ਗੱਜਣਾ ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਘੁਣਤਰਾਂ ਦੱਸਦਾ ਕੌਣ ਆਂ? ...
(ਮਈ 24, 2016)

 

ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਾਹ ਸੂਤੇ ਗਏਭਲਾ-ਚੰਗਾ ਖੁਸ਼-ਪ੍ਰਸੰਨ ਦਿਸਦਾ ਆਸਾ-ਪਾਸਾ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਗੰਧਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾਕਦੀ ਅੱਗੇ ਨਾ ਪਿੱਛੇਉਂਝ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ ਖ਼ਬਰ ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਵਫਾ ਹੋਈ ਸੀਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਪਿੱਛੋਂਕਈਆਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਮਹਾਂ-ਪੰਚਾਇਤ ਤੱਕ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਸਮੇਂ ਲਗਦੇ ਰਹੇ ਲਾਰਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂਇਸ ਘੋੜ ਦੌੜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਸਾਰੇ ਖਿਡਾਰੀ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀ ਭਾਸ਼ਣਬਾਜੀ ਕਰਦੇ, ਉਹ ਗਲੀਆਂ-ਨਾਲੀਆਂ, ਫਿਰਨੀਆਂ-ਸੜਕਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ-ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਕਰਨ ਤੱਕ ਦੇ ਅਹਿਦਨਾਮੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇਕੋਈ ਸਹਿਜ ਮਤੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਤਿੱਖੀ-ਗੂੰਜਵੀਂ ਸੁਰ ਵਿਚਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇਕ ਬੇ-ਪਛਾਣ ਜਿਹਾ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵੀ ਆਖ ਗਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਵੋਟ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਿਆਂਗਾ” ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਕਿਹਾ ਕਰਦਾ ਸੀ, “ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਖੂਨ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਤੁਆਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਆਂਗਾ” ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੋਂ ਅੱਕੇ-ਥੱਕੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਸੁਭਾਸ਼ ਦੀ ਹਾਮੀ ਕਿਰਨਮ-ਕਿਰਨੀ ਹੀ ਭਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੰਤਰ-ਮੁਗਧ ਹੋਇਆ ਪਿੰਡ ਟੇਰਕਿਆਣਾ ਉਸ ਤੇਜ਼-ਤਰਾਰ ਦਾਅਵੇਦਾਰ ਦੀ ਪਿੱਠ ਪੂਰਨ ਲਈ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੀ ਸੱਥ ਨੂੰ ਮੂਰਛਤ ਹੋਈ ਜਾਣ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਖਿਆਨ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, “ਨਗਰ ਨਿਵਾਸਿਓ, ਮੇਰੇ ਭਹਿਨੋ ਭਰਾਓ, ਬਜ਼ੁਰਗੋ! ਆਪ ਅਪਨਾ ਹਾਥ ਇਸ ਨਾਚੀਜ਼ ਸੇਵਾਦਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਏਕ ਵਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਆਜ਼ਮਾਓਆਪ ਇਸ ਵਾਰ ਅਪਣਾ ਕੀਮਤੀ ਵੋਟ ਮੁਝੇ ਦੇ ਕੇ ਕਾਮਯਾਬ ਕਰੋਮੈਂ ਆਪ ਕੋ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਿਆਂਗਾਪੁਲ ਦਿਆਂਗਾ ਪੱਕਾਆਰ-ਪਾਰ ਕੇ ਪੱਤਣਾਂ ਕੋ ਜੋੜਤਾ ਲੰਮਾ ਪੁਲਬੇੜੀਆਂ ਉੱਪਰ ਨਈਂ, ਫਿਰ ਆਪ ਅਪਣੇ ਅਪਣੇ ਘੜੁੱਕਿਆਂ ਪੇ ਲਾਇਆ ਕਰੋਗੇ ਫਸਲਬਾੜੀਹੱਲ-ਗੱਡੇ, ਰੇੜ੍ਹੇ-ਠੇਲ੍ਹੇ ਰਾਤ-ਪਰ-ਦਿਨ ਆ-ਜਾ ਸਕਣਗੇ ਉਧਰ ਵਾਲੇ ਖੇਤੀਂਫਿਰ ਅੱਧ-ਕੱਚਾ ਸਾ ਦੀਖਤਾ ਪਾਰ ਕਾ ਪਾਸਾ ਭਰਪੂਰ ਫਸਲ ਉਗਾਇਆ ਕਰੇਗਾਫਿਰ ... ਫਿਰ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਆਪ ਕੇ ਵਿਹੜੋ ਮੇਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਚੁੱਲ੍ਹੇ-ਚੌਂਕਿਆਂ ਊਪਰ ਵੀ ਨੱਚਿਆ ਕਰੇਗੀ

ਆਪਣੇ ਫਿਲਮੀ ਕਿੱਤੇ ਦੀ ਖਿਚੜੀ ਜਿਹੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦਾ ਅਸਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਦੇਖ, ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲ ਦੂਰੋਂ ਆਏ ਉਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਨੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਛਿਣ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਤਰ ਵੀ ਸੱਥ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀਉਸ ਨੇ ਬੇਹੱਦ ਨਿਮਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ, “ਮਾਰ੍ਹੇ ਪੁਰਖੇ, ਮਾਰ੍ਹੇ ਬਾਪ-ਦਾਦਾ ਵੀ ਇਸੀ ਗਾਂਵ, ਇਸੀ ਇਲਾਕੇ ਕੇ ਜੰਮਪਲ ਹੈਂਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਿਲਸਲੇ ਸੇ ਪਹਿਲੇ ਵੋਹ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਵਸੇ, ਫਿਰ ਮੁੰਬਈਘਰ ਸੇ ਸੈਂਕੜੇ ਮੀਲ ਦੂਰ ਜਾ ਕਰ ਵੀ, ਨਾ ਵੋਹ ਅਪਣੇ ਗਾਂਵ ਕੀ ਮਿੱਟੀ ਕੋ ਭੁਲਾ ਸਕੇ, ਅਰ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂਮੈਂ ... ਉਨ ਕੀ ਚੌਥੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਕੀ ਅੰਸ਼-ਵੰਸ਼, ਆਪ ਕੀ ਹਰ ਕਿਸਮ ਕੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਫਿਰ ਸੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੂੰ

ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਰੁਕਦੇ ਨੇ ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਮਾਰ੍ਹਕੇਦਾਰ ਐਲਾਨ ਵੀ ਕਰ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਲਗਦੇ ਹੱਥਉਸ ਨੇ ਬੜੇ ਠਾਠ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਯਹ ... ਯਹ ਢਾਈ ਤੀਨ ਮੀਲ ਲੰਮੇ ਪਾੜ ਮੇਂ ਬਨਣੇ ਵਾਲੇ ਹਜ਼ਾਰ ਕੁ ਗਜ਼ ਲੰਮੇ ਪੁਲ ਕਾ ਖਰਚ-ਵਰਚ ਤੋ ਮੇਰੀ ਛੇਏ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਕੀ ਪਾਕਿਟ-ਮਨੀ ਸੇ ਹੀ ਨਿਕਲ ਜਾਏਗਾ ... ਬੱਸ ਆਪ ਏਕ ਵਾਰ ਮੁਝੇ ਕਾਮਯਾਬ ਕਰਾ ਕੇ ਦੇਖੇਂ ...

ਉਸਦੀ ਅਲੋਕਾਰ ਵਾਰਤਾ ਸੁਣਦਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਮੋਹਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜਿਵੇਂ ਡੰਗਿਆ ਗਿਆ ਸੀਉਸੇ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੀ ਜੈ-ਜੈਕਾਰ ਜੱਗੂ ਭੀਮੇ ਸਮੇਤ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਸਪਾਸ ਪਸਰੀ, ਉਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੱਕ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹੀ ਸੀ

ਪਰ, ਉਸ ਦਾ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆਇੱਕ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਈ ਵੀ ਕਿ ਹਾਰ ਪਾਈ ਗਲੀਓ-ਗਲੀ ਘੁੰਮਦੇ ਕੁੜਤੀਧਾਰੀ ਅਦਾਕਾਰ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਰੋਕ ਕੇ ਪੁੱਛੇ, “ਦਿਸਿਆ ਕੋਈ ਫਰਕ ਦਿੱਲੀ-ਬੰਬੇ ਨਾਲੋਂ ਇੱਥੋਂ ਦਾ! ਹੈਅ ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਨਸਲ ਲਈ ਰਹਿਣ ਗੋਚਰੀ ਥਾਂ?ਮਹਾਰਾਜ ਪੁਲ ਨਈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਲੀਆਂ-ਨਾਲੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਤੁਆਡੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰਕੋਈ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਸਕੂਲ ਚਾਹੀਦਾ, ਬਾਲਾਂ ਦੀ ਅਕਲ-ਸੂਝ ਨੂੰ ਰਮਾਂ ਕਰਨ ਲਈ, ਕੋਈ ਨਿੱਕੀ-ਮੋਟੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ, ਘਰ-ਘਰ ਛੌਣੀ ਪਾਈ ਬੈਠੀ ਜਹਿਮਤ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹੋਣ ਲਈ ...

ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਨਾ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੇਤੂ ਵਿਧਾਨਕਾਰ ਨੂੰ, ਨਾ ਕੋਈ ਕਿੰਤੂ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਸੀ ਉਸ ’ਤੇ

ਲਾਚਾਰ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਜਿਹੇ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਚੁੱਪ ਦਾ ਚੁੱਪ

ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਰੁੱਖੇ-ਮੁਰਝਾਏ ਚਿਹਰੇਤੇ ਛਾਈ ਦਿਸਦੀ ਪੁਲ ਦੇ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ, ਉਵੇਂ ਦੀ ਉਵੇਂ ਚਿਪਕੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ ਸੀਕਿਸੇ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ ਵੀ ਛੇੜਛਾੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀਜੱਗੂ ਭੀਮੇ ਨਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ

ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਵੇਂ ਦੀ ਵਾਧ-ਘਾਟ ਨੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਝਰੀਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਈ, ਪਰ ਭੀਮੇ ਨੂੰ ਵਿੱਚ-ਵਾਰ ਦੋਨਾਂ ਮੰਡਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਪੱਕਾ ਪੁਲ ਨਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਫ਼ਤ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਵਰਗਾ ਲੱਗਣ ਲੱਗਦਾ... ਉਂਝ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਪੁਲਸੀ-ਛਾਪੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਗਾਉਂ ਇਤਲਾਹ ਦੇ ਕੇ ਹੀ ਪਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਹੀਨਾ-ਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸਉਸਦੀ ਇਹ ਸਾਕਾਚਾਰੀ ਉੱਪਰਲੇ ਵੱਡੇ ਛਾਪਿਆਂ ਦੀ ਗੁਪਤ ਸੂਚਨਾ ਵੀ ਲਗਦੀ ਵਾਹ ਉਸ ਤੱਕ ਅੱਪੜਦੀ ਕਰ ਦਿਆਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਵੇਲੇ ਸਿਰਅਕਸਰ ਉਹ ਸਾਰਾ ਲਕਾ-ਤੁਕਾ ਸਾਂਭ-ਸਮੇਟ ਵੀ ਲਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਨੱਠ-ਭੱਜ ਕਰਕੇਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਆਲਸੀ-ਅਲਗਰਜ਼ੀ ਕਾਮਾ ਇਹ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਫੜਿਆ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕ ਝੱਟ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ’ਤੇ ਆ ਖੜੋਂਦੇਉਸਦੇ ਉਸ ਆਲਸੀ ਅਲਗਰਜ਼ੀ ਕਾਮੇ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਕ ਰਾਤ ਅੰਦਰ ਕੱਟਣ ਦਿੰਦੇ

ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਉਹ ਆਪਣਾ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰੋਬਾਰ ਫੇਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਸਾਂਭਦਾ

ਇਸ ਵਾਰ ਫਿਰ ਭੀਮੇ ਦੇ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਪੂਰਾ ਗੱਜ-ਵਜਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ਆ ਥਾਪੜੀ, “ਭੀਮ ਸਿਆਂ, ਤੂੰ ... ਤੂੰ ਕੇੜ੍ਹੀ ਚਿੰਤਾ ’ਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆਂ ... ਤੂੰ ਕਾਹਨੂੰ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਆਂ! ਹੁਣ ... ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਉਣ ਈ ਕਿੱਥੇ ਦਿਆਂਗੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥ! ਸਾਡੀਆਂ ਜੀਪਾਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਗੋਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੌੜਿਆ ਕਰਨਗੀਆਂ, ਫੁੱਲ-ਸਪੀਡ ’ਤੇਆਹ ... ਆਹ ਬੇੜੀਆਂ-ਬੁੱਕੇ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਸਾਡਾ ਕਿੰਨਾ ਸਾਰਾ ਟੈਮ ਊਈਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ ਆ, ਮੱਠੀ ਚਾਲੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਕਰਦੇ

ਇੱਧਰਲੀ-ਉੱਧਰਲੀ ਮੰਡ ਵਿਚ ਚੱਲਦੀਆਂ ਲਾਹਣ-ਭੱਠੀਆਂ ’ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਛਾਪਿਆਂ ਦੇ ਵਧ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਭੀਮੇ ਅੰਦਰੋਂ ਮੁੱਢੋਂ-ਸੁੱਢੋਂ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀਸਦੇ ਚਿੰਤਾ ਮੁਕਤ ਹੋਏ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਛਾਈ ਪੁਲ ਬਣ ਜਾਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਫੌਜੀ ਗੱਜਣ ਨੇ ਉਵੇਂ ਦੀ ਉਵੇਂ ਚਿਪਕੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਆਹਟੀ ਛੇੜਛਾੜ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾਜੱਗੂ ਸਮੇਤ ਹੋਰਨਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਕੰਨੀਂ ਕੱਢਣ ਲਈ, ਉਹ ਸੌ ਵਲ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਵੀ ਭੀਮੇ ਨੂੰ ਘੇਰ-ਖਲੋਂਦਾ, “ਫੇਰ ਕਦੋਂ ਕੁ ਬਣ ਜੂ ਭੀਮ ਸਿਆਂ ਨਮਾਂ ਪੁਲਆਰ-ਪਾਰ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਉੱਚਾ-ਪੱਕਾ ਪੁਲ

ਭੀਮਾ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ ਤਾਂ ਹੱਸ-ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਟਾਲ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰ ਖਿਝਿਆ-ਖਪਿਆ ਉਹ ਤੋੜਵਾਂ ਜਿਹਾ ਉੱਤਰ ਹੀ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਫੌਜੀ ਨੂੰ, “ਮੈਨੂੰ ਕੇੜ੍ਹਾ ਪਟਾ ਲਿਖਾ ਕੇ ਦੇ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਦਾ ...ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ, ਉੰਨਾ ਕੁ ਈ ਮੈਨੂੰ ਇਲਮ ਆਂ ...ਏਹਦੇ ਵਿਚ ਘੜੀ-ਮੁੜੀ ਪੁੱਛਣ-ਪੁਛਾਉਣ ਆਲੀ ਕੇੜ੍ਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ

ਫੌਜੀ ਨੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਕੁਝ-ਕੁਝ ਉੱਬਲਦਾ-ਕੜ੍ਹਦਾ ਜਾਚ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਇਵੇਂ ਦੀ ਚੁੰਝ-ਫਸਾਈ ਉੱਕਾ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਜੋਟੀਦਾਰ ਜੱਗੂ ਸੀ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਆਖੀ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾਦੋਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇਵੇਂ ਦੀ ਛੇੜਛਾੜ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੋ ਨਹੀਂ, ਪੂਰੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਲੰਘ ਗਏਦਿੱਲੀ-ਬੰਬਈ ਪੁੱਜੇ ਪੁਲ-ਦਾਤੇ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਕਦੀ ਦਰਸ਼ਨ-ਪਰਸ਼ਨ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਏ

ਤੇ ... ਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਹੋਏ ਤਿੰਨੀ ਕੁ ਸਾਲੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਕਦੀ ਐਹੋ ਜਿਹਾ ਐਲਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਪਹਿਲੋਂਕੋਈ ਫੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰੀਉਹਨਾਂ ਦਾ ਲਾਮ-ਲਸ਼ਕਰ ਇਕ ਦਿਨ ਅਛੋਪਲੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਆ ਉੱਤਰਿਆ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆਂ ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂਕਿਸੇਤੇ ਲਾਲ ਬੱਤੀ, ਕਿਸੇਤੇ ਨੀਲੀ, ਕੋਈ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਬੱਤੀਓਂਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹੈਰਾਨ-ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਐਉਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈਚੋਣਾਂ ਦਿਨੀਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖੇ ਐਨੇ ਜਣੇ ਇਕੱਠੇਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚਾਲ-ਢਾਲ ਵਰਗੇ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਦੇ-ਕਦਾਈਂ, ਇਕੱਲੇ-ਦੁਕੱਲੇਉਹ ਚਲਾਵਾਂ ਜਿਹਾ, ਸਰਸਰੀ ਜਿਹਾ ਗੇੜਾ ਵੀ ਮਾਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਪਿੰਡ ਦਾਕਈ ਵਾਰ ਲਾਰੇ ਵੀ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ, ਛੋਟੇ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰਨ ਦੇ, ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਿੱਕੀ-ਮੋਟੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇਪਰ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਹ ਲਾਰੇ, ਲਾਰੇ-ਲੱਪੇ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨਪਿੰਡ ਦਾ ਪਰਨਾਲਾ ਆਪਣੀ ਥਾਂਹੋਂ ਕਿਧਰੇ ਇੰਚ ਭਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਿੱਲਿਆ

ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਵਾਹਵਾ ਘੋਖਵੀਂ ਸੂਹ ਕੱਢ ਲਿਆਂਈਦੀਨੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੂੰ ਭਰਮਾ-ਪਤਿਆ ਕੇ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਵੱਡੀ ਹਵੇਲੀ ਆਈ ਸਰਕਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸੂਬੇਦਾਰਨਾਲ ਉਸਦੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਮੰਤਰੀ-ਸੰਤਰੀ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਅਮਲਾ-ਫੈਲਾਉਹ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਹ ਗਿਣਦੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਸੰਸਾਰ ਸਿਓਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰਸਾਰ ਲੈਣ ਆਏ ਸਨ ਸਾਰੇ

ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਚਲਦੀ-ਪੁਰਜ਼ੀ ਸਾਮੀ ਤਾਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਐਨੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਨਾ ਫੌਜੀ ਗੱਜਣ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰਉਹ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਵਿਚ-ਵਾਰ ਪਿੰਡਉਹ ਵੀ ਫਸਲ-ਬਾੜੀ ਦਿਨੀਂਬਾਕੀ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਉਸ ਦੇ ਕਾਮੇ-ਕਰਿੰਦੇ ਹੀ ਸਾਂਭਦੇ ਸਨਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਪੱਕੀ ਫਸਲ ਸਾਂਭਣਾ, ਅਗਲੀ ਲਈ ਹਦਾਇਤਾਂ ਜਾਰੀ ਕਰਨਾਕਣਕ-ਕਮਾਦ ਤਾਂ ਭਲਾ ਚਾਲੂ ਫਸਲਾਂ ਸਨਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀਪਰ ਬਾਸਮਤੀਆਂ ਦੀ ਮੰਡੀਕਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹੁੰਦੀਮੰਡ ਦੀ ਸੱਤਰ-ਪੰਝੱਤਰ ਨਿਕਾਸੀ-ਘੇਰ ਸਮੇਤ ਲਾਈ ਸੌ ਸਵਾ-ਸੌ ਏਕੜ ਦਾ ਵਿਤਰਣ-ਵਿਸਰਜਨ ਉਹ ਆਪ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਹਰ ਵਰ੍ਹੇਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਹੜੀ ਵੰਨਗੀ ਕਿਹੜੀ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਪੁੱਗਦੀ ਐਕਿਹੜਾ ਮਾਰਕਾ ਕਿੱਥੇ ਵੱਧ ਖਪਦਾਕਿਹੜੇ ਲੋਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜਾਂ ਪੂਛਲ ਖਾਣੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ, ਕਿਹੜੇ ਗਿਆਰਾਂ, ਇੱਕੀ, ਚੌਂਤੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੂਸਾ ਬਾਸਪਤੀ

ਇਸ ਵਾਰ ਇਸ ਕੰਮ ਆਇਆ, ਉਹ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਬਿਮਾਰ ਪੈ ਗਿਆਝੱਟ ਇਸਦੀ ਤਾਰ ਰਾਜਧਾਨੀ ਜਾ ਖੜਕਦੀਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅੱਧੀ ਸਰਕਾਰ ਉਹਦੇ ਦੀਵਾਨਖਾਨੇ ਆ ਪੁੱਜੀ, ਨਰਸਾਂ-ਡਾਕਟਰਾਂ ਸਮੇਤ

ਬਿਮਾਰੀ ਸੀ ਵੀ ਕੋਈ ਗੁੱਝੀ ਜਿਹੀ

ਗੱਜਣ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੀ ਸੂਚਨਾ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤੀ

ਬਾਹਰ-ਅੰਦਰ ਨਾਲ ਵਾਹ-ਵਾਸਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸਮਝ ਗਏਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਜਿੰਨੇ ਜਾਣੂ-ਸਨੇਹੀ ਦੀਵਾਨਖਾਨੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ-ਬਰਾਂਡੇ ਤੱਕ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਵੀ ਆਏ, ਮੂੰਹ ਮੁਲਾਜ਼ੇ ਵਜੋਂਕੰਮੀਂ-ਧੰਨੀਂ ਰੁੱਝੇ ਨੌਕਰਾਂ-ਚਾਕਰਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਦਾ ਹਾਲ-ਹਵਾਲ ਪੁੱਛ ਵੀ ਲਿਆਪਰ ਠੀਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲੀ, ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਦੱਸੀਪਿਛਲੇ ਅੰਦਰੀਂ ਜਾ ਸਕਣ ਦੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈਸੀਅਤ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਸੇ ਦੀਬੱਸ ਐਨੀ ਕੁ ਖ਼ਬਰ ਹੱਥ ਲੱਗੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਦੌਰਾ ਪਿਆਅਜੇ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਐ, ਅੱਗੋਂ ਦੋਖੋ ...“

ਅੱਗੇ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿੱਸਿਆ ਉਹ ਸਿਰੇ ਦਾ ਅਚੰਭਾ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ

ਸੁਬਹ-ਸਵੇਰੇ ਪਿੰਡ ਪੁੱਜਾ ਸਰਕਾਰੀ ਅਮਲਾ ਅੱਧਾ ਕੁ ਤਾਂ ਦੀਵਾਨਖਾਨੇ ਟਿਕਿਆ ਰਿਹਾਬਾਕੀ ਦਾ ਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਆ ਜੁੜਿਆਕੋਈ ਜਣਾ ਢਿੱਬਲ-ਟੋਏ ਹੋਏ ਵੱਡੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨ-ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆਕੋਈ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਕੁ ਇੱਟਾਂ, ਬੋਰੀ ਕੁ ਸੀਮਿੰਟ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਲਈ ਕੁੰਡੀ-ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਲਾਹ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਸੀ ਘਰੋ-ਘਰੀ ਪੁੱਜ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਿੱਪਲਾਂ-ਬੋਹੜਾਂ ਹੇਠ ਤਾਸ਼-ਵਾਸ਼ ਖੇਲ੍ਹਦੇ, ਗੱਪ-ਸ਼ੱਪ ਮਾਰਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮੀਂ ਚਾਰ ਕੁ ਵਜੇ ਵੱਡੀ ਸਭਾ ਵਿਚ ਜੁੜਨ ਲਈ ਆਖਣਾ ਸੀਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਉਸ ਦਿਨ ਖੁਸ਼-ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀਵੋਟਾਂ-ਬਾਹਰੇ ਕਿਸੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਓ ਜੀ’ ਕਹਿਣ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਦਾ ਸੀਸਾਰੇ ਜਣੇ ਦਿੱਤੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਗਾਓਂ ਹੀ ਪੁੱਜ ਗਏਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਕਾਇਆ-ਕਲਪ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀਇਕ ਪਾਸੇ ਚਾਰ ਕੁ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਅੱਗੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮੇਜ਼, ਉੱਪਰ ਗੁਲਦਸਤਾ, ਲਾਗੇ ਹੀ ਚਾਰ ਜਰਬ ਛੇ ਫੁੱਟ ਦੀ ਓਟੇ ਜਿਹੇ ਵਰਗੀ ਨੌਂ-ਇੰਚੀ ਕੰਧਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਚੌਰਸ ਜਿਹੀ ਟਾਕੀ ਉੱਪਰ ਲਟਕਦਾ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟਾ ਪੋਣਾ

ਇਹ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਗਰ ਵਾਸੀਆਂ ਲਈਉਹਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖੇ-ਸੁਣੇ ਸਨ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਜਲਵੇਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਸਰੇ ਸਨ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਜ਼ਾਮਨੀ ਬੋਰਡਪਰ ਉਸਰੇ-ਬਣੇ ਸਨ ਉਹ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਗਹਿਮਾ-ਗਹਿਮੀ ਤੋਂ ਮਹੀਨਾ ਖੰਡ ਪਹਿਲਾਂ

ਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਆ ਜੁੜੀ ਸਾਰੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਹੈਰਾਨੀ ਵੀ ਇਹੋ ਸੀ, “ਨਾ ਕੋਈ ਭਾਸ਼ਣਬਾਜ਼ੀ, ਨਾ ਕੋਈ ਚੋਣ-ਰੌਲਾ, ਫਿਰ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਖੁਸ਼ਕ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਵੀ ਉਦਘਾਟਣੀ ਕੰਧ!”

ਇਸ ਕਿਉਂ-ਕਿੰਝ ਦੀ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਉਹ ਅਜੇ ਕਿਸੇ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੇ ਕਿ ਦੀਵਾਨਖਾਨਿਉਂ ਤੁਰੀਆਂ ਹੂਟਰ-ਚੀਕਾਂ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਆ ਰੁਕੀਆਂਮਗਰੇ-ਮਗਰ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ-ਗੱਡੀਆਂਕਿਸੇਤੇ ਲਾਲ ਬੱਤੀ, ਕਿਸੇਤੇ ਨੀਲੀ, ਕੋਈ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਬੱਤੀਉਂਅੱਖ-ਫਰੋਕੇ ਅੰਦਰ ਚੁੱਪ-ਗੜੁੱਪ ਹੋਈ ਮੂਹਰਲੀ ਜੀਪ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸਰਕ ਗਈਉਸ ਪਿੱਛੇ ਡੋਲਦੀ-ਡੁਲ੍ਹਕਦੀ ਆਈ ਕਰੀਮ-ਰੰਗੀ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਕਾਰ ਐਨ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਆ ਰੁਕੀਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਕੋਈ ਨਾਉਸ ਪਿੱਛੇ ਆ ਲੱਗੀ ਲੰਮੀ ਪਾਲ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਫਟਾਫਟ ਖੁੱਲ ਕੇ ਝਟਾ-ਪੱਟ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏਇਹਨਾਂ ਕਾਰਾਂ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਦਰਸ਼ਣੀ ਸਨ ਬਹੁਤੇ ਜੈਕਟਧਾਰੀ ਨੇਤਾ-ਨੁਮਾ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਵਰਦੀਧਾਰੀ ਰਾਖੇ-ਰਖਵਾਲੇਉਹ ਸਾਰੇ ਮੂਹਰਲੀ ਕਾਰ ਦੁਆਲੇ ਆ ਰੁਕੇਉਹਨਾਂ ਆਸ-ਪਾਸ ਦਾ ਘੋਖਵਾਂ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲਿਆਤੇ ... ਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਮੂਹਰਲੀ ਕਾਰ ਦਾ ਪਿਛਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੋ ਗਿਆ

ਕੋਈ ਜਣਾ ਬੇਹੱਦ-ਧੀਰਜ ਨਾਲ, ਪੂਰੇ ਠਰ੍ਹੰਮੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆਸਾਰੇ ਇਕੱਠ ਦੀ ਟਿਕਵੀਂ-ਤਾੜਵੀਂ ਨਿਗਾਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾ ਤੱਕ ਜਿਵੇਂ ਘੋਖਣ ਲੱਗ ਪਈਉਹ ਦਰਮਿਆਨੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਦਾ ਔਸਤ ਜਿਹਾ ਮਾਨੁੱਖ ਸੀਨਾ ਮੋਟਾ ਨਾ ਪਤਲਾ, ਨਾ ਮੱਧਰਾ, ਨਾ ਉੱਚਾਉਸ ਦੀ ਦੁੱਧ-ਚਿੱਟੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਬੇਤਰਤੀਬੀ ਜਿਹੀ ਖਿੱਲਰੀ ਪਈ ਸੀਸਿਰ ਤੇ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਲੀ ਪਗੜੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਅਨਾੜੀ ਨੇ ਵਲ੍ਹੇਟ ਮਾਰੇ ਹੋਣਇਸ ਦਾ ਆਖਰੀ ਲੰਮਾ ਲੜ ਅਣ-ਟੰਗਿਆ, ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀਨਾ ਉਸ ਦਾ ਕੁੜਤਾ-ਪਜਾਮਾ ਚਮਕਦਾਰ ਸੀ, ਨਾ ਉੱਪਰ ਪਹਿਨੀ ਜੈਕਟਢਿੱਲਕੂ ਢਿੱਲਕੂ ਕਰਦੇ ਪਜਾਮੇ ਦਾ ਇਕ ਪਹੁੰਚਾ ਨੀਵਾਂ, ਇਕ ਉੱਚਾਨਾਲੇ ਦਾ ਇਕ ਸਿਰਾ ਕੁੜਤਿਓਂ ਹੇਠਾਂ ਤੱਕ ਲਮਕਦਾ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਤੌਲੀਆ ਉਸ ਨੇ ਮੋਢੇਤੇ ਸੁੱਟ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਐਵੇਂ-ਕਿਵੇਂ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ

ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹ ਅਗੜ-ਦੂਤ ਜਿਹਾ, ਝੱਲਾ ਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਪਿਆਕਈ ਜਣੇ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਦੇਖ ਕੇ ਊਈਂ ਝੇਡਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਆਪੋ-ਆਪ ਵਿੱਚ ਦੀਮੂੰਹ-ਫੁੱਟ ਜੱਗੂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਰਿਹਾਉਸ ਨੇ ਫੱਟ ਦੇਣੀ ਸਿਰੇ ਦੀ ਕਹਿ ਮਾਰੀ ਭੀਮੇ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੁੰਦਿਆਂ, “ਭਾਅ ਭੀਮਿਆਂ ਏਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰ, ਫੇਏ ਦੇਖੀਂ ਕਿੱਦਾਂ ਗੜ੍ਹਕੇ ਮਾਰਦੀਆਂ ਭੱਠੀਆਂ

ਭੀਮੇ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆ-ਗੋਲਿਆ ਨਾ, ਪਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹਟਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਗੱਜਣ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਬੋਲ-ਕਬੋਲ ਬਹੁਤੇ ਹੀ ਬੁਰੇ ਲੱਗੇਉਸ ਅੰਦਰ ਪਸਰ ਆਈ ਤਲਖੀ ਪੂਰਾ ਯਤਨ ਕਰਨਤੇ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਰੋਕੀ ਨਾ ਗਈ, “ਤੂੰ ... ਤੂੰ ਚੁੱਪ ਵੀ ਕਰੇਗਾਂ ਹੁਣ ਕਿ ਟੋਕੀ ਈ ਜਾਏਂਗਾ ... ਜਿਣਸ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ... ਜੋ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਆਇਆ ਅਵਾ-ਤਵਾ ਬੋਲ ਛੱਡਦੈਤੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖ-ਜਾਚ ਤਾਂ ਲੈ, ਏਹ ਹੈਅ ਕੌਣ ...?

ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਕਾਰੋਂ ਉੱਤਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਐਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀਇਕ ਪਾਸੇ ਪਈਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕਤੇ ਜਾ ਬੈਠਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਛਾਣ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈਇਹ ਮੰਤਰੀ ਸੀ, ਮਹਾਂ-ਮੰਤਰੀ ਤੋਂ ਛੋਟਾਦੋ ਨੰਬਰ ਦਾ ਰਾਜਾ

ਉਸਦੀ ਆਗਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਚਾਰ ਕੁ ਜਣੇ ਹੋਰ ਬੈਠ ਗਏ

ਉਹ ਲੰਮੇ-ਉੱਚੇ ਦਿਸਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੇਉਦਘਾਟਨੀ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਉਸ ਅੰਦਰਲੀ ਸਹਿਜਤਾ-ਵਿਦਵਤਾ ਹੋਰ ਵੀ ਉੱਘੜ ਆਈਪਰ ਸੱਤ ਸੌ ਅੱਸੀ ਮੀਟਰ ਲੰਮੇ ਪਚਾਸੀ ਕਰੋੜੀ ਪੁਲ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਮੁਕਟ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਸੰਸਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਰਤੇ ਬੰਨ੍ਹਣ-ਸਜਾਉਣ ਤੋਂ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਕਿਆਉਸ ਨੇ ਵੀ ਐਡੇ ਵੱਡੇ ਲਾਭਕਾਰੀ’ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੂਰਬਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਹੱਥੀਂ ਲਿਆ ਸੀਬੀਤੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਮੂੰਹ ਨਾ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਵਾਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਾਹਿਦਾਕਾਰ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ਉਸ ਨੇ ਰੱਜ ਕੇ ਉਡਾਈ

ਉਸ ਦੀ ਚੋਭਵੀਂ-ਚੁਭਵੀਂ ਵਾਰਤਾ ਸੁਣਦਾ, ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਪੈਰ ਦਰ ਪੈਰ ਜਿਵੇਂ ਡੋਲਦਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇਉਸ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਤੇ ਸੁੱਚਤਾ ਦੇ ਮੇਲ-ਸੁਮੇਲ ਦੀ ਕਿੱਧਰੋਂ ਸੁਣ ਰੱਖੀ ਮਿੱਥ, ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਟੁੱਟਦੀ-ਭੁਰਦੀ ਗਈ ਸੀ

ਉਹ ਰਹਿੰਦਾ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ

ਪਰ ਟੇਰਕੀਆਣਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਪੂਰੇ ਜਲ-ਜਲੌ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਗਿਆਹਰ ਗਲੀ, ਹਰ ਮੋੜਤੇ ਇਸ ਵਾਰ ਪੁਲ ਦੇ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਬਣ ਜਾਣ ਦੇ ਚਰਚੇ, ਹਰ ਗਰਮ-ਨਰਮ ਬਾਤਚੀਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਨਆਪਣੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ ਭੀਮ ਸਿਓਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਤੋਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਂਭਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾਉਸਦਾ ਹੈੱਡ-ਝੋਕਾ ਜੱਗੂ ਤਾਂ ਭੀਮੇ ਤੋਂ ਵੀ ਦੋ ਲਾਂਘਾਂ ਅੱਗੇ ਸੀਇਸ ਵਾਰ ਗੱਜਣ ਨਹੀਂ, ਜੱਗੂ ਆਪ ਅਗਲਵਾਂਡੀ ਹੋ ਕੇ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਛੇੜਦਾ ਰਿਹਾਵਿਚ-ਵਾਰ ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਵਿਚ-ਵਾਰ ਗਹਿਰ-ਗੰਭੀਰ ਹੁੰਦਿਆਂਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਫੌਜੀ ਤੋਂ ਹੀ ਸੁਣੀ-ਸੁਣਾਈ, ਥੌੜ੍ਹਾ ਕੁ ਫੇਰ-ਬਦਲ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਆਖ ਪੁੱਛੀ, “ਕਿਉਂ ਫੌਜੀਆ, ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਫੈਦਾ ਤੇਰੇ ਰੌਲਾ-ਰੱਪੇ ਦਾ ...ਸੁਣੀ ਕੋਈ ਤੇਰੀ ਵੀ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਨੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲਐਨੇ ਚਿਰਾਂ ਦਾ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਉਹੀ ਮੁਹਾਰਨੀ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਨਾ ਤੂੰਅਖੇ ਏਹ ਸੜੀਆਂ-ਸਰਕਾਰਾਂ, ਏਹ ਮੰਤਰੀ-ਸੰਤਰੀ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰੀ ਲਾਣਾ ਈ ਹੁੰਦਾ, ਅਮੀਰਾਂ-ਧਨਾਢਾਂ ਦਾ ਟੱਬਰਵਾਰੀ ਬਦਲ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰ ਇਕ ਟੋਲਾ ਅੱਗੇ ਹੋ ਜੁੜਦਾ, ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਦੂਜਾਹੁਣ ... ਹੁਣ ਤੂੰ ਈ ਦੱਸ, ਆਹ ਜੇੜ੍ਹਾ ਪਰਸੋਂ-ਚੌਥ ਆਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ ਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ, ਉਹ ਕਿੱਡਾ ਕੁ ਵੱਡਾ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਤੈਨੂੰ ...?

ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਢੁੱਕਵਾਂ ਉੱਤਰ ਨਾ ਲੱਭਾਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਸੀ, ਇਹ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਜਮਾਤ ਭਲੇ-ਚੰਗੇ ਦਿਸਦੇ ਸ਼ਰੀਫਾਂ-ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਫੱਕਾ ਨਈਂ ਛੱਡਦੀਪਤਾ ਨਈਂ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਕਿਸ ਲਾਲਸਾ ਵੱਸ ਵਿਕਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੇਠਾਂ ਆ ਡਿੱਗਦੇ ਆ

ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਦਿਨ ਇਸ ਅੜਾਉਣੀ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਨਾਲ ਗੁੱਥਮ-ਗੁੱਥਾ ਹੋਇਆ ਰਿਹਾਇਕ ਦਿਨ ਸਹਿਜ ਭਾਅ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਗੁੱਥੀ ਵੀ ਸੁਲਝ ਗਈਹੋਇਆ-ਵਾਪਰਿਆ ਵੀ ਐਨ ਉਸ ਦੇ ਗੁਆਂਡ ਮੱਥੇਅੱਵਲ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ, ਉਸ ਦੇ ਘਰਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ - ਘਰ ਪੁੱਜੀ ਸੂਚਨਾ ਪੂਰੇ ਢੋਲ-ਢਮੱਕੇ ਨਾਲ ਅੱਪੜਦੀ ਹੋਈ ਸੀ

ਉੱਚ-ਧੂਤੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ਆ ਰੁਕੀ, ਫਿਰ ਗਲੀਓ ਗਲੀ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦੀ ਗਈਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਟੇਪ, ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਕਰਾ, “ਪਿਆਰੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀਓ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ! ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਅਤਿਅੰਤ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਪਾਰਲੇ ਛੰਭ ਵਿਚ ਨਮੀਂ ਉਸਰੀ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਯਾਦਗਾਰ ਅਗਲੇ ਭਲਕ ਸਮੁੱਚੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਵੇਗੀਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਉੱਘੇ ਆਗੂਆਂ, ਸੰਤਾਂ-ਮਹਾਂਸੰਤਾਂ, ਧਰਮ-ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਸਮੇਤ ਸੂਬਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਮਹਾਨ ਹਸਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਗੀਆਂਸਿੱਖੀ ਰਵਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਬਦ-ਕੀਰਤਨ ਪ੍ਰਵਾਹ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਕਾ ਲੰਗਰ ਅਤੁੱਟ ਵਰਤੇਗਾਆਪ ਸਭ ਮਾਈ-ਭਾਈ ਨੂੰ ਗੁਰ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫ਼ਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਅਪੀਲ ਹੈ ਜੀ ... ਈ ... ਈ

“ਪਿਆਰੇ ਖਾਲਸਾ ਜੀ, ਆਰ-ਪਾਰ ਜਾਣ-ਆਉਣ ਲਈ ਬੇੜੀਆਂ-ਬੱਸਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੇਵਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਲਾਡਲੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਸੰਸਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਓਟ ਲਈ ਹੈ ਜੀ ... ਈ ... ਈ ...ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ

ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਤਾਂ ਗੱਜਣ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਉੱਸਰੀ ਯਾਦਗਾਰ ਦੀ ਨਸ਼ਰ ਹੋਈ ਸੂਚਨਾ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੜਫਾ ਤੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਟਕੋਰ ਕਰਦੀ ਜਾਪੀਨਿੱਘੇ-ਲੂਣਕੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਗੜੂੱਚ ਹੋਏ ਲੋਗੜ-ਫੈਹੇ ਦੀ ਟਕੋਰਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਢਾਈ-ਪੌਣੇ ਤਿੰਨ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਰਲੇ ਛੰਬ ਵਿਚ ਹੋਏ ਕਤਲੇਆਮ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਵੀ ਜਾਪਿਆਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ-ਹੋਣੀ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਲਈ, ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤੇਜ਼ਧਾਰ ਮੀਰੀ ਮਿਆਨੋਂ ਬਾਹਰ ਧੂਅ ਲਈ ਹੈਉਹ ਵੀ ਘਰ-ਬਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਕਾਹਨੂੰਆਣ ਜੂਹ ਅੰਦਰਲੀ ਲੁਕਣਗਾਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜਦਾ ਹੋਰਨਾਂ ਕਈਆਂ ਸਿੰਘ-ਸੂਰਮਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਿਆ ਹੈਉਸ ਨੇ ਵੀ ਭੇਡਾਂ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵੇਚਣ ਲਈ ਤੋਰੀਆਂ ਅਬਲਾ ਕੰਜਕਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ-ਆਬਰੂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਤਾਣ ਝੋਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈਆਖ਼ਰ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਭੁੱਜੇ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਖਾਣ-ਪੂੰਜੀ ਮੁੱਕ ਜਾਣਤੇ ਉਹ ਵੀ ਲਖਪਤ ਰਾਏ - ਯਾਹੀਆਂ ਖਾਂ ਦੇ ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਅੰਦਰ ਘਿਰਿਆ ਗਿਆਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਿਧਰੇ ਵਿੱਛ ਗਿਆ ਹੈ ...

ਪਰ ਝੱਟ ਹੀ ਉਸ ਅੰਦਰ ਸਿਮਟ ਆਇਆ ਇਤਿਹਾਸ, ਉਸ ਅੰਦਰਲੀ ਹੁਣ ਦੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਸੀ, ਫੌਜੀ ਉਹ ਹੁਣ ਵੀ ਰਿਹਾ ਸੀਇੱਕ ਅੱਖੋਂ ਨਿਕਾਰਾ ਵੀ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਸੀ ਉਹਤੇ ... ਤੇ ਜੰਗਾਂ ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਨੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਤਾਲੀਮ ਕਰਦਿਆਂ ਲੜੀਆਂ ਸਨਪਰ ... ਪਰ ਗਿਆਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਯੋਧਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀਉਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਾਣ-ਤਾਣ ਰੱਖਣ ਲਈ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਘਰੋਂਆਪਣੀ ਦਿੱਖ, ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ-ਆਬਰੂ ਲਈ, ਇਸ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਲਈਪਰ ਹੁਣ ... ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਾ, ਇਹ ਪਹਿਚਾਣ, ਇਹ ਦਿੱਖ, ਉਸ ਵਰਗੇ ਸਾਰੇ ਯੁੱਧਵੀਰਾਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆ ਕੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸੰਤਾਂ, ਮਹਾਂਸੰਤਾਂ, ਡੇਰਿਆਂ-ਮੱਠਾਂ, ਮੰਤਰੀਆਂ-ਸੰਤਰੀਆਂ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਸੰਸਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੰਡ-ਵੰਡਾ ਕੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਖਾਤਿਆਂ ਵਿਚ ਚਾੜ੍ਹ ਲਈ ਹੈਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਸਾਰੀ ਲਿਖਤ-ਪੜ੍ਹਤ, ਸਾਰੀ ਇੰਤਕਾਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੁਲ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਆਏ ਉਸ ਵਿਦਵਾਨ ਦਿਸਦੇ ਮਾਲ-ਅਫ਼ਸਰ’ ਵਰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਥ-ਠੋਕੇ ਬਣਾ ਕੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਹੈ

ਚਿੰਤਾਵਾਨ ਹੋਏ ਰਹਿੰਦੇ ਫੌਜੀ ਗੱਜਣ ਨੂੰ ਇਹ ਤੱਥ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਬਹੁਤਾ ਚਿਰ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸੂਝਵਾਨ ਗਿਣ ਹੁੰਦੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਅੰਦਰ ਘਰ ਕਰੀ ਬੈਠੀ ਤਰਕਹੀਣ ਧਾਰਮਿਕਤਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੱਚ ਵਰਗੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਭੰਨ-ਤੋੜ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ... ਫਿਰ ਇਸ ਭੰਨ-ਘੜ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਦੀ ਭਾਰੂ ਧਿਰ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਰੋਸਣ ਲਈ ਤਰਲੋਮੱਛੀ ਹੋ ਤੁਰਦੀ ਹੈ

ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਅੱਛੀ-ਖਾਸੀ ਸੰਵਾਦਕਸ਼ੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲੱਭਤ’ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਪੱਚਰ ਜੱਗੂ ਕੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਜਾ ਚੋਭੀਜੱਗੂ ਉਸਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਖੁਰ ਚੱਕ ਕੇ ਪੈ ਗਿਆ, “ਮੈਂ ... ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਹਨਾਂ ਫੌਜੀਆ, ਪਿਲਸਣ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਦੀ ਤੇਰੀ ਵਰਦੀ-ਬੰਦੂਕ ਈ ਨਈਂ, ਅਗਲਿਆਂ ਅਕਲ-ਬੁੱਧ ਵੀ ਉੱਥੇ ਈ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਾ ਲਈ ਲੱਗਦੀ ਆਰਹਿੰਦੀ ਕਸਰ ਤੇਰੇ ਆਹ ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਆਲਿਆਂ ਪੂਰੀ ਕਰ ਛੱਡੀਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਖਾਂਦਾ-ਪੀਂਦਾ ਬੰਦਾ ਈ ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ, ਨਾ ਧਰਮ-ਕਰਮ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰਤੂੰ ... ਤੂੰ ਆਪ ਈ ਦੱਸ ਭਲਾ ਘੱਲੂਕਾਰਾ-ਸਾਬ੍ਹ ਦੀ ਨਮੀਂ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਸਾਡੇ ਐਸ ਪੁਲ ਦੇ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ’ਨਾ ਕੀ ਸਰਬੰਧ ਹੋਇਆ ...?

“ਹੈਗਾ ... ਹੈਗਾ ਵੱਡੇ ਭਾਈ, ਮੇਰੇ ਭਾਅ ਜੱਗਾ ਸਿਆਂ ਹੈਗਾ ਸੰਬੰਧਤੂੰ ... ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਸ਼! ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ... ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਰਾਤ-ਪੁਰ-ਦਿਨੇ ਤੱਤੀ ਠੰਢੀ ਲਾਅਣ ਹੀ ਬੋਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆਹੋਰ ਕੁਛ ਤਾਂ ਸੁੱਝਦਾ ਈ ਨਈਂ ਤੈਨੂੰ ...

ਤੱਤੀ-ਠੰਢੀ ਲਾਅਣ ਦੀ ਟਕੋਰ ਇਸ ਵਾਰ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਅੰਦਰੋਂ-ਬਾਹਰੋਂ ਸੁੰਨ ਕਰ ਗਈਬੀਤੇ ਕਿੰਨੇ ਸਾਰੇ ਵਰ੍ਹੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿਚ ਆ ਚੜ੍ਹੇ ਸਨਉਹ ਕੋਈ ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਝੋਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੋਭਿਆਂ-ਭੱਠੀਆਂ ਦਾਉਸ ਦਾ ਬਾਪ ਬੇਜ਼ਮੀਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ,ਪਰ ਸੀ ਕਿਸਾਨਉਹ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਹਮ-ਗੋਤੀਇਹੋ ਲਿਹਾਜ਼ਦਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ-ਵਾਹੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀਉਸਦੀ ਤਰਜੀਹੀ ਫਸਲ ਕਣਕ-ਝੋਨੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕਮਾਦ ਰਹੀ ਸੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂਵੰਨ-ਸਵੰਨੀਆਂ ਗੰਨਾ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਉਹ ਦੋਨੋਂ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਸਾਰੀ ਪਿੜਾਈ ਆਪ ਕਰਦੇ, ਆਪਣੇ ਵੇਲ੍ਹਣੇ ’ਤੇਆਪ ਝੋਕੀ ਕਰਦੇ, ਆਪ ਪੱਤਾਂ ਕੱਢਦੇਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੁੱਭੇ ਦਾ ਗੁੜ-ਮਿੱਠਾ ਹਰ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਖਾਸ-ਵੰਨਗੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾਪਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਆਂਡ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਗੰਨਾ ਮਿੱਲ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਹੁਨਰ ਇਕ ਦਮ ਚੌਪਟ ਕਰ ਮਾਰਿਆਹੁਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਗੰਨਾ ਬੀਜਣ ਦੀ ਆਗਿਆ

ਇਹ ਕੰਮ ਹੁਣ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਮੇ-ਕਰਿੰਦੇ ਆਪ ਕਰਦੇ ਸਨ ਸਾਰਾਦਰਿਆਉਂ ਇੱਧਰਲੇ-ਉੱਧਰਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਗੰਨਾ ਉਪਜ ਹੀ ਮਿੱਲ-ਮਾਲਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੀਜ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਰਾਖਵੀਂ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ

ਖੇਤੀ ਹੱਥੋਂ ਹੱਥਲ ਹੋਏ ਜੱਗੂ ਨੂੰ, ਭੀਮੇ ਦੀ ਝੋਕਾਗਿਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਠਾਹਰ ਖੜ੍ਹੇ ਪੈਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਭੀ

ਉਸਦਾ ਤਨ-ਬਦਨ, ਕੱਪੜਾ-ਲੱਤਾ, ਧੋ-ਸੁਆਰ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਕਦੀ ਲਾਅਣ ਦੀ ਬਦਬੂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ

... ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ-ਉਦਾਸ ਖੜ੍ਹੇ ਨੂੰ, ਗੁੱਜਣ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਹੁੱਝ ਮਾਰੀ, “ਕਿਉਂ, ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ! ਕਿੱਥੇ ਖੁੱਭ ਗਿਆਂਕਿਸੇ ਗੜ੍ਹਕਾ ਮਾਰਦੇ ਬਲਟੋਹੇ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਆ, ਜਾਂ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਆਲੇ ਜੋੜ-ਮੇਲ ਦੀ ...?”

ਉਸ ਦੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ, “ਦੇਖ ਭਾਅ, ਕਿੰਨੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਸੀ ਇਸ ਵਾਰ ਜੋੜ ਮੇਲੇ ’ਤੇਇਹ ਸਭ ਮੁਫ਼ਤੋ-ਮੁਫ਼ਤ ਮਿਲੀਆਂ ਅਗਨ-ਵੋਟਾਂ ਕਰਕੇ ਈ ਬਣੀਆਂਨਹੀਂ ਅੱਧੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਨਈ ਸੀ ਜਾਇਆ ਜਾਣਾ ਪਾਰ... ਕੌਣ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦਾ ਹੱਥ ਬੇੜੀਆਂ ਦੀ ਖੱਚ-ਖੱਚ ਵਿਚ ਬਾਲ-ਬੱਚੇ ਸਮੇਤ ... ਜੱਗੂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਵੱਡੀ ਸਾਰੀ ਹਾਮੀ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ

ਉਸਦੀ ਧਰਤੀ ਵਲ ਨੂੰ ਗੱਡ ਹੋਈ ਨਿਗਾਹ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇਤੇ ਆ ਟਿਕੀ ਜਾਂਚ ਕੇ ਗੱਜਣ ਨੇ ਅਸਲ ਮੁੱਦਾ ਝੱਟ ਛੇੜ ਲਿਆ ਸੀ, “ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪ ਈ ਦੱਸ ਪਈ, ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਜਾਂਦਾ ਕੋਈ ਡੇਰੇ-ਦੁਆਰੇਨਈਂ ਜਾਂਦਾ ਨਾ! ਹਰ ਕੋਈ ਦਮੜਾ ਦੋ-ਦਮੜੇ ਚਾੜ੍ਹਦਾ ਈ ਨਾ ਮਹਾਰਾਜ ਅੱਗੇਪੌਲੀ-ਧੇਲੀ ਦਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਜ਼ਮਾਨਾ ਈ ਨਈਂ ਰਿਹਾਬੱਸ ... ਬੱਸ ਐਸ ਚੜ੍ਹਤ-ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਖਾਤਰ ਈ ਬਣਨਾ ਆ ਆਹ ਐਨਾ ਵੱਡਾ, ਐਨਾ ਲੰਮਾ ਪੁਲ ...ਆਈ ਗੱਲ ਸਮਝ ’ਚਪਿਆ ਕੁਸ਼ ਮੇਰੇ ਭਾਅ ਦੇ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਕਿ ਹੋਰ ਦਿਆਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ...

ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ ਦਰਿਆਉਂ ਪਾਰ ਉੱਸਰੀ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਵੀਂ ਇਮਾਰਤ ਨਾਲ, ਇਸ ਪਾਰ ਰੱਖ ਹੋਏ ਨੀਂਹ-ਪੱਥਰ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸਬੰਧ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਜੁੜਦਾ ਜਾਪਿਆਪਰ ਆਦਤ ਮੂਜਬ ਉਸ ਤੋਂ ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ, “ਤੈਨੂੰ ਗੱਜਣਾ ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਘੁਣਤਰਾਂ ਦੱਸਦਾ ਕੌਣ ਆਂ?”

“ਦੱਸਣੀਆਂ ਕਿੰਨ੍ਹੇ ਆ, ਆਪੇ ਸੁੱਝ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਬੱਸ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਜਿੰਨੀ ਨੀਝ ਲਾਉਣ ਦੀ, ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇਖ ਕੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਆ ...ਤੂੰ ਕਰ ਕੇ ਦੇਖ ਲਾਅਤੂੰ ਕਦੀ ਸੋਚਿਆ, ਤੇਰੇ ਬਾਪ ਨੂੰ, ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਪੁਸ਼ਤੀ ਖੇਤੀ ਕੰਮਕਾਰ ਤੋਂ ਹੱਥਲ ਕਿਨ੍ਹੇ ਕੀਤਾਤੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਦੇ ਗੁੜ-ਸ਼ੱਕਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਖੋਹਿਆਮੈਨੂੰ ਪਤਾ, ਤੂੰ ਇਹੇ ਕਹੇਂਗਾ ਝੱਟ ਦੇਣੀ - ਗੰਨਾ ਮਿੱਲ ਨੇ, ਹੋਰ ਕਿਨ੍ਹੇ? ਪਰ ਜੱਗੂ ਸਿਆਂ, ਇਹ ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਨਈਂਪੂਰੇ ਸੱਚ ਵਿਚ ਜਥੇਦਾਰ ਸੰਸਾਰ ਸਿਉਂ ਵੱਧ ਸ਼ਾਮਲ ਐ, ਵੱਧ ਕਸੂਰਵਾਰ ਐ

ਇਹ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅੜਾਉਣੀ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੀ ਲੱਗੀਉਸਦੀ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣੀ ਨਿਗਾਹ, ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਘੋਖਣ ਲੱਗ ਪਈ

ਗੱਜਣ ਨੇ ਵੇਲਾ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ਵਿੱਚੋਂ ਫਿਰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ, “ਤੂੰ ... ਤੂੰ ਐਂ ਕਰ ਭਾਅ ... ਚੱਲ ਹੁਣ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਡੀਟੀ ’ਤੇਮੇਰਾ ਵੀ ਪੱਠੇ-ਦੱਥੇ ਦਾ ਵੇਲਾ ਆਏਹ ਘੁੰਡੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਫੇਅਰ ਕਿਸਲੇ ਸਮਝਾਊਂ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਟੈਮ

ਡਿੱਕੋਡੋਲੇ ਖਾਂਦਾ ਜੱਗੂ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਅੱਡੇਤੇ ਸੀਕੱਖ-ਪੱਤ ਨੜੇ-ਕਾਨੇ ਅਜੇ ਢੇਰੀ ਕਰਨੇ ਸਨ ਭੱਠੀਆਂ ਮੂਹਰੇਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਤਾਂ ਮਾਰ ਵੀ ਲਏ ਸਨ ਭੀਮੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਭਾਰੀ ਹੋ ਗਈ ਦੇਹ, ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਪੂਰਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦੀ

ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਹੋਏ ਨੇ ਉਸ ਨੇ ਪੱਛੜ ਕੇ ਆਏ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਝੱਟ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, “ਕੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ, ਐਨਾ ਕੁਵੇਲਾ?

ਬੱਸ ਐਮੇਂ ਜ਼ਰਾ! ਉਹ ... ਉਹ ਕੀ ਨਾਂ ਲਈਦਾ ਫੌਜੀ ਆ ਨਾ ਆਪਣਾ ਗੱਜਣ ... ਫੌਜੀ ਗੱਜਣ ਸਿਉਂ, ਉਹ ਟੱਕਰ ਗਿਆ ਸੀ ਰਾਹ ?ਚ” ਜੱਗੂ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਗੱਜਣ ਕਹਿਣਾ ਮੁਨਾਸਿਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆਸਿੰਘ ਵੀ ਲਾਇਆ ਸੀ ਉਸ ਨਾਲ ਤੇ ਫੌਜੀ ਵੀਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ

ਹੱਥਲਾ ਕੰਮ ਰੋਕਦਾ ਭੀਮਾ ਇਕਦਮ ਜਿਵੇਂ ਭੜਕ ਪਿਆ ਸੀ, “ਦੇਖੀਂ ਕਿਤੇ ਉਹਦੇ ਚੁੰਗਲ ਵਿਚ ਨਾ ਫਸ ਜਾਈਂਭੁੱਖਾ ਮਰੇਂਗਾ, ਭੁੱਖਾਉਹਨੂੰ ਨਾ ਸਾਡਾ ਕੰਮ-ਧੰਦਾ ਪਸੰਦ ਆ, ਨਾ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਦਾ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰਉਹਦੀ ਚੱਲੇ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਕਰਾ ਦਏਪਰ ਖ਼ਰੀ ਗੱਲ ਏਹ ਆ ਕਿ ਉਹਦੀ ਸੁਣਦਾ ਕੋਈ ਨਈਂ, ਨਾ ਐਥੇ ਨਾ ਉੱਪਰਜੇ ਕੋਈ ਸੁਣਦਾ ਵੀ ਆ ਤਾਂ ਖਾਨਾ ਪੂਰਤੀ ਵਜੋਂਅਗਲੇ ਇੱਕ ਕੰਨੋਂ ਸੁਣ ਕੇ, ਦੂਜੇ ਕੰਨੋਂ ਓਸਲੇ ਈ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਸੁੱਟਦੇ ਆਹਾਰ ਕੇ ਵਿਚਾਰਾ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਬਰੰਗ ...

ਪਿੰਡੋਂ ਰਵਾਂ-ਰਵੀਂ ਤੁਰਿਆ ਆਇਆ ਜੱਗੂ ਹੁਣ ਭੀਮੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਸੀਅਗਲੇ ਹੀ ਪਲ ਉਸ ਤੋਂ ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਦੀ ਚੁਗਲੀ ਵੀ ਕਰ ਹੋ ਗਈ, “ਤੂੰ ਸੱਚ ਕਹਿਨਾ ਭੀਮ ਸਿਆਂਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਿਆ ਪਿਆ ਪਰਸੋਂ ਚੌਥ ਤੋਂਜਿੱਦਣ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖ ਹੋਇਆ ਪੁਲ ਦਾਪਰ ਏਹ ਫੌਜੀ, ਸਰਦਾਰ ਗੱਜਣ ਸੂੰਹ ਓਦਣ ਦਾ ਈ ਓਦਰਿਆ ਫਿਰਦਾਇਹਨੂੰ ਭਲਾ ਦੰਦੀ ਵੱਢਦਾ ਪੁਲ! ਮਸਾਂ ਕਿਤੇ ਬਣਨ ਲੱਗਾਨਹੀਂ ਪਹਿਲੋਂ ਤਾਂ ... ਪਹਿਲੋਂ ਤਾਂ ਸਾਲੇ ਜੋਕਰ ਜਏ ਨੇ ਸ਼ਕਲ ਤੱਕ ਨਈਂ ਦਿਖਾਈ ਮੁੜ ਕੇਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੋ ਗੇ ...ਓਦੋਂ ਮਾਂ ਦਾ ... ਕਿੱਲ੍ਹਦਾ ਸਾਹ ਨਈਂ ਸੀ ਲੈਂਦਾਅਖੇ ਇਤਨਾ ਕੁ ਖ਼ਰਚ ਤਾਂ ਹੱਮ ਪੱਲਿਓਂ ਕਰ ਦੂੰਗੱਲ ਈ ਕੋਈ ਨੀ ...

ਜੱਗੂ ਅੰਦਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਏ ਨਫ਼ਰਤੀ ਭਾਵ ਹੋਰ ਵੀ ਤਲ਼ਖ ਹੁੰਦੇ ਗਏ, “ਗੱਪ ਵੀ ਏਹ ਲੋਕ ਐਹੀ ਜੇਹੀ ਮਾਰਦੇ ਆ ਕਿ ’ਸਮਾਨ ਦੀ ਢੂਈ ਫੇਹ ਦਿੰਦੇ ਆਗਪੌੜੀ ਸਾਲੇ, ਚੋਰ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ ...

“ਚੱਲ ਛੱਡ ਤੂੰ ਉਹਨੂੰ ... ਤੂੰ ਕਾਹਨੂੰ ਖੂਨ ਸਾੜੀ ਜਾਨਾਤੂੰ ... ਤੂੰ ਹੁਣ ਦੀ ਸੋਚਹੁਣ ਤਾਂ ਸਮਝ ਪੁਲ ਬਣਿਆ ਈ ਲੈਫੇਰ ਦੇਖੀਂ ਆਪਣਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਿੱਦਾਂ ਚਮਕਦਾ! ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ, ਦੱਸੀਂ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ, ਦੇਸੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੁਣ ਮਿੱਲ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਗਰੇਜ਼ੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ’ਜਾਜ਼ਤ ਵੀ ਮਿਲ ਗਈ ਆਹੁਣ ਸਾਡੇ ਮਾਲ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਜੂਫੇਰ ਦੇਖੀਂ ਲਹਿਰਾਂ-ਬਹਿਰਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂਤੇਰੇ ਘਰ ਵੀ, ਮੇਰੇ ਵੀ” ਮੰਡ ਵਿਚ ਆ ਪੁੱਜਾ ਜੱਗੂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਖੁਸ਼-ਪ੍ਰਸੰਨ ਸੀ, ਓਪਰਾ ਓਪਰਾ ਨਹੀਂ, ਐਨ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਂਗ

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰ ਕੁ ਵੇਲੇ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ-ਮੱਥਾ ਹੋਰ ਵੀ ਚਮਕ ਉੱਠਿਆਹੁਣ ਤੱਕ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰ ਪਸਰੀ ਰਹੀ ਟਿਕਵੀਂ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰੇ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਤਨ-ਬਦਨਤੇ ਵੀ ਟਪਕਣ ਲੱਗ ਪਈ

ਖ਼ਬਰ ਹੀ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਆ ਦੱਸੀ ਸੀ ਭੀਮੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ

ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਮਾਲ ਜੀਪ ਤੱਕ ਅੱਪੜਦਾ ਕਰਕੇ ਮੁੜਿਆ ਭੀਮਾ ਕਾਫੀ ਸਾਰਾ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ, “ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਭਾਅ, ਬੜਾ ਡੋਲਿਆ ਫਿਰਦਾਂ ...ਸੁੱਖ ਤਾਂ ਹੈ ...!”

“ਸੁੱਖ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸੁੱਖ ਈ ਆ ... ! ਸੁਣਿਆ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ, ਕੱਲ੍ਹ ਖੌ-ਪੀਏ ਜਿਹੇਏਹ ਗੱਲ ਤੋਖੀ ਨੇ ਦੱਸੀ ਆ ਮੈਨੂੰਡੰਗਰ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਉਹ, ਵੱਢਾਂ ਅਲ ਨੂੰ

ਭੀਮੇ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਸੂਚਨਾ, ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਜਿਵੇਂ ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰ ਗਈਅੰਦਰੋ-ਅੰਦਰ ਜਰਬ ਹੋਇਆ ਖ਼ੁਮਾਰ ਝੱਟ ਕਾਟਵੇਂ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ, “ਖ਼ਰਾ ਹੋਇਆ, ਗਲੋਂ ਲੱਥਾ ਭੈਣ ਦਾ ... ਬਿਮਾਰੀ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ...।” ਪਰ ਭੀਮੇ ਦਾ ਲਮਕਿਆ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਵ ਬਾਹਰ ਨਾ ਆਉਣ ਦਿੱਤੇਉਹ ਕੂਇਆ-ਬੋਲਿਆ ਕੁਝ ਨਾਸਗੋਂ ਉਸ ਵਰਗੀ ਉਦਾਸੀ ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰੇਤੇ ਪਸਰਦੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀ, “ਹੁਣ ... ਹੁਣ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਉਹਨੂੰ, ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਤਾਂ ਸੁਣਿਆ ਖਰਾ-ਭਲਾ ਸੀ

“ਤੋਖੀ ਦੱਸਦਾ ਸੀ, ਕੱਲ੍ਹ ਤਕਾਲੀਂ ਫੇਅਰ ਉਹਨੂੰ ਉਹੋ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਦਿਲ ਦਾ, ਪਹਿਲੋਂ ਆਲਾਇਸ ਵਾਰ ਸਾਂਭਿਆ ਨੀ ਗਿਆ ਡਾਕਦਰਾਂ ਤੋਂ” ਮੰਜੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਣ ਵਾਂਗ ਜਾ ਬੈਠੇ ਭੀਮੇ ਤੋਂ ਐਨੇ ਕੁ ਸ਼ਬਦ ਮਸਾਂ ਬੋਲੇ ਗਏ

ਓਹ ਹੋਅ, ਗੱਲ ਤਾਂ ਮਾੜੀ ਹੋਈ ਆ ਬਈ ... ਪਰ, ਚਲੋ ਖੈਰ! ਏਹ ਸੰਸਾਰ ਈ ਐਸਾਚਲੋ-ਚਲੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਆ ਏਹਕੋਈ ਆਈ ਜਾਂਦਾ, ਕੋਈ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦਾ ...ਇਸ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਵਿਚ ਹੁਣ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਸੰਸਾਰ ਸੂੰਹ ਦੀ ਵਾਰੀ ਲੱਗ ’ਗੀ” ਜੱਗੂ ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਵਾਹ ਲੱਗਦੀ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸੀ ਸੁਰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਰਿਹੀ, “ਦੇਖ ਲਾਅ ਭਾਅ ... ਹੋਣੀ ਬੜੀ ਬਲਵਾਨ ਆਖਿੱਚ ਲਿਆਈ ਨਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅੰਤਲੇ ਵੇਲੇਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ’ਚਏਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਆ ਕੁਜਰਤ

ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਖੁੱਭੇ ਭੀਮੇ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਅੱਖ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜੱਗੂ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆਉਹਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਵੇਂ ਦੀ ਟਿਕਵੀਂ ਬਾਤਚੀਤ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁਝਾ ਦੇਖ ਕੇ ਭੀਮੇ ਨੇ ਕੋਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਭਰਿਆ

ਆਪ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੰਵਾਦ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ

ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਉਸ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਰੱਬ ਬਣ ਕੇ ਬਹੁੜਿਆ ਸੀਉਸਦੀ ਇਕੱਲੀ-ਇਕਹਿਰੀ ਭੱਠੀ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ, ਗੰਨਾ ਮਿੱਲ ਲੱਗਣ ’ਤੇਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁੜ-ਰਾਬ ਲੱਭਣ-ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀਮਣਾਂ ਮੂਹੀਂ ਚਾਸ਼ਣੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਸੀਰਾ-ਡਰੰਮਾਂ ਵਿਚ ਭਰੀਉਸਦਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਅਰਕ ਕੱਢਣਾਅਰਕ ਕੱਢ ਕੇ ਮਿੱਲ ਮਾਲਕਾਂ ਦੀ ਲੀਕਰ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ। ਸੀਰਾ ਡਰੰਮਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਕੇ। ਬਾਕੀ ਦਾ ਕੰਮ ਉਹ ਜਾਨਣ ਜਾਂ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਸੰਸਾਰ ਸੂਹ

ਰਾਤ ਅੱਧੀਉਂ ਵੱਧ ਬੀਤ ਗਈ ਸੀਕਿਧਰੇ ਦਿਨ ਛਿਪੇ ਦਾ ਲੱਗਾ ਕਨੱਸਤਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆਚਾੜ੍ਹੀ ਭੱਠੀ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਝੋਕਾ ਕਦੀ ਬੁਝੂੰ-ਬੁਝੂੰ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ, ਕਦੀ ਲਾਂਬੂ ਵਾਂਗ ਭੜਕ ਉੱਠਦਾ

ਕੀ ਗੱਲ ਜਾਗਰ ਸਿਆਂ, ਬੜਾ ਮੱਠਾ ਚੱਲਦਾਂ?” ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਹਟਵੀਂ ਡਿੱਠੀ ਮੰਜੀ ਤੋਂ ਉੱਠਦੇ ਭੀਮੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਰਤ ਸਿਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ! “ਐਂ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦਪੈਰ ਤਾਈਂ ਫਸੇ ਰਹਾਂਗੇ ...ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਆ, ਕਿੰਨਾ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ! ਸਿੱਧੀ ਅਕਸੈਜ ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਾਜਾਂ ਮਾਰਨ ਆਲੀ ਗੱਲ ...

ਜੱਗੂ ਨੇ ਸੱਚ-ਮੁੱਚ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਭੁੱਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀਉਸਦੀ ਅਵੇਸਲੀ ਹੋਈ ਝੋਕੀ ਮੁੜ ਰਫ਼ਤਾਰ ਫੜ ਗਈ

ਇਹ ਰਫ਼ਤਾਰ ਉਸ ਨੇ ਚੁੱਭਾ ਝੋਕਦਿਆਂ ਵੀ ਫੜੀ ਰੱਖੀ ਸੀ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌਥੀ ਤੱਕ ਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੰਨੇ ਦੀ ਪਿੜਾਈ ਤੱਕ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋਏ ਜੱਗੂ ਦੀ ਕਾੜ੍ਹਣ-ਝੋਕਣ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਪਿਓ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਬਣਦੀ ਗਈਚੌਂਹ-ਪੰਜਾਂ ਪਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਪੱਤਾਂ ਦਾ ਏੜ-ਗੇੜ ਦੋਨਾਂ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਜਿਵੇਂ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ ਖੇਲ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ

ਪਰ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਐਨ ਗੋਰੇ ਆ ਲੱਗੀ ਗੰਨਾ ਮਿੱਲ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈਆਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਡਿਉਂ ਨਿਗਲ ਲਿਆਜ਼ੈਲਦਾਰ ਦੇ ਕਾਮੇ-ਕਰਿੰਦੇ ਹੁਣ ਸਾਰੀ ਪੈਲੀ ਆਪ ਸਾਂਭਦੇ, ਆਪ ਬੀਜਦੇ, ਆਪ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਕਰਦੇ ਸਨ ਆਪਣੇ ਟਰੱਕਾਂ-ਟਰਾਲੀਆਂ ’ਤੇਪ੍ਰਤਾਪੇ ਸਮੇਤ ਕਰੀਬ ਸਾਰੇ ਵਾਹੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁਣ ਅਗੇਤੀਆਂ-ਪਛੇਤੀਆਂ ਗੰਨਾ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਵਾਢਿਆਂ-ਛੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀਚਾਣਚੱਕ ਆ ਪਈ ਇਸ ਸੱਟ ਨੇ ਬੇਹਿੱਸ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤਾਪੇ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਮੂਲੋਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਕਰ ਮਾਰਿਆਇੱਕ ਰਾਤ ਉਹ ਭਲਾ-ਚੰਗਾ ਸੁੱਤਾ, ਸਵੇਰੇ ਉੱਠਿਆ ਹੀ ਨਾਉਸਦੇ ਗਲੀ-ਗਵਾਂਡ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਇਵੇਂ ਦੀ ਮੌਤਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਟਕਲਾਂ ਲਾਈਆਂਕੋਈ ਇਸ ਨੂੰ ਪੱਕੇ-ਪੀਰ ਦੀ ਕਰਾਮਾਤ ਆਖੀ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਨਾਂਗੇ ਸਾਧ ਦੀ ਚਲਾਈ ਮੁੱਠਸਭ ਦੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਿਆਫੇ ਸਨ, ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀਪਰ ਜੱਗੂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੱਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤੀ-ਬਿਰਤੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਘਰ ਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ-ਚੌਂਕਾ ਮਘਾਈ ਰੱਖਣ ਦੁਆਲੇ ਸਿਮਟ ਗਈ ਸੀ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਨੂੰ ਆ ਢੁੱਕੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਪੂਜਾ ਦਾ ਘਰ-ਬਾਰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਸਦਾ ਕਰਨ ਦੁਆਲੇਪੂਜਾ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹੋਇਆ ਵਿਆਹ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਰਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕੋਠੀ ਦੀ ਗੇਟ-ਕੀਪਰੀ ਕਰਦਾ ਉਸ ਦਾ ਸਨਕੀ ਜਿਹਾ ਪਤੀ ਉਸ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਖੁਲਾਸੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਸਕਿਆ

ਕਾਰਆਮਦ ਬੰਦਾ ਜਾਚ ਕੇ ਜੱਗੂ ਦੀ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਹੋਈ ਬਾਂਹ, ਠੇਕੇਦਾਰ ਭੀਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਆ ਫੜੀ ਸੀਪਰ ... ਪਰ ਅੱਜ ਉਸਦੇ ਉਸ ਕਾਰਆਮਦ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਲੰਘ ਤੱਕ ਵੀ ਕੱਖ-ਪੱਤ ਟਿਕਵੀਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਲਾਅਣ ਭੱਠੀ ਨੂੰ

ਜਾਗਰ ਸਿਆਂ, ਐਨਾ ਮੱਠਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਕਦੀ ਵਗਿਆ ਨਈਂ, ਅੱਜ ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਗੀ ...”” ਲਾਗੇ ਡਿੱਠੀ ਮੰਜੀ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਆਏ ਭੀਮੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁਸਤ-ਦਰੁਸਤ ਤਾਂ ਕਰ ਲਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਦੀ ਸਮਝ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ ਭੀਮੇ ਨੂੰ

ਖੜ੍ਹੇ-ਖੜੋਤੇ ਦੇ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਜੱਗੂ ਦੇ ਤਰਤੀਬ ਸਿਰ ਹੋਏ ਹੋਰੂੰ-ਹੋਰੂੰ ਜਿਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਜਿੰਨੇ ਬੋਲ ਹੋਰ ਆ ਟਕਰਾਏ, “ਭਾਅ, ਏਅ ਦਿਲ-ਦੁਲ ਕੀ ਹੁੰਦਆਏਹ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਅਲ ਈ ਹੁੰਦਆ ਕਿ ਆਪਣੀ ਅਲਾਂ ਵੀਏਹਨੂੰ ਦੌਰੇ-ਦੂਰੇ ਕਾਤੋਂ ਪੈਂਦੇ ਆ?

ਭੀਮੇ ਨੂੰ ਉਸ ਪਾਸੋਂ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਗਹਿਰ-ਗੰਭੀਰ ਪੁੱਛ ਦੀ ਕਦਾਚਿਤ ਵੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀਨਾ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੀ ਹੋਂਦ-ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈਗੀ ਸੀਜਿੰਨਾ ਕੁ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ, ਉੰਨਾ ਕੁ ਉਸ ਨੇ ਜੱਗੂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਝੱਟ-ਪੱਟ ਰੇੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ, “ਹੁੰਦਆ ... ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂ ਨਈਂਏਹ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਈ ਹੁੰਦਾਤੇਰੇ ਮੇਰੇ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਬੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾਜਾਣੇ ਬਾਪੂ ਤੇਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਦੀ ਕੋਈ ਐਹੀ-ਜੇਹੀ ਔਹਰ ਲੈ ਬੈਠੀ ਹੋਵੇ

ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਰੁਕ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਜਿਵੇਂ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਰਨ ਵਾਂਗ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਚੱਲ ਤੈਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਐਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨਿਕੰਮੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂਤੂੰ ... ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰੀ ਚੱਲ ਫੁਰਤੀ ਨਾ’ਟੈਮ ਨਾ’ ਵਿਹਲੇ ਹੋਈਏ

ਟੈਮ ਨਾਲ ਵਿਹਲਾ ਹੋਇਆ ਜੱਗੂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਛਾਹ ਕੁ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਪੁੱਜਾਉਸ ਨੂੰ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ ਨੂੰ, ਗਲੀ-ਗੁਆਂਡ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਮੂੰਹ-ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਜ਼ੈਲਦਾਰ ਦੇ ਮਰ-ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਜ਼ਰੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਈਸਭ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕੰਮੀ-ਕਾਰੀਂ ਰੁੱਝੇ, ਪੁਲ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਚਾਅ-ਖੁਮਾਰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਸਨ

ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਚਾਅ-ਖੁਮਾਰ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਰਬ ਖਾ ਗਿਆਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਜੁੜਿਆ ਕੱਠ-ਵੱਠ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਚੰਭਾ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈਕਿੱਲਾ ਭਰ ਥਾਂ ਵਿਚ ਤੰਬੂ-ਕਨਾਤਾਂ, ਗਹਿ-ਗੱਚ ਰੌਣਕ ਮੇਲਾ, ਸ਼ਬਦ-ਕੀਤਰਨ, ਰਾਗੀ-ਢਾਡੀ, ਨੇਤਾ-ਵਕਤਾ, ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਭਾਸ਼ਣਕਾਰ, ਭਾਂਤ-ਸਭਾਂਤੀ ਖਾਣਾ-ਦਾਣਾ, ਦਾਲਾਂ-ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫੁਲਕੇ-ਪੂੜੀਆਂ, ਕੜਾਹ ਜਲੇਬੀਆਂ, ਰਸ-ਮਲਾਈਆਂ, ਕੁਲਫੀਆਂ, ਠੰਢੇ-ਤੱਤੇਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਨਿਹਾਲੋ-ਨਿਹਾਲ ਹੋਇਆ ਲੱਗਾ ਸੀ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ

ਉਸ ਦਿਨ ਘਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜਦੇ, ਹਲਕਾ-ਹਲਕਾ ਹੱਸਦੇ ਜੱਗੂ ਤੋਂ ਫਿਰ ਕਹਿ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਈਆਂ ਨੂੰ, “ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿਨਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ੈਲਦਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਐਥੇ ਆ ਕੇ ਈ ਮਰਿਆ ਕਰਨਬੜੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ...

ਇਸ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਆਖੀ ਗੱਲ ਬੁਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਵਾਂਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਖੁਸ਼-ਪ੍ਰਸੰਨ ਸਨ ਅੰਦਰੋਂ-ਅੰਦਰੀ

ਪਰ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਛਾਹ ਕੁ ਵੇਲੇ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਜਿਵੇਂ ਸੋਗੀ ਖੂਹ ਵਿਚ ਡੁੱਬਦਾ ਹੋ ਗਿਆਖ਼ਬਰ ਹੀ ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਪੁੱਜੀ ਸੀ ਸਾਰੇ ਘਰੀਂਨਾ ਕਦੀ ਅੱਗੇ ਨਾ ਪਿੱਛੇਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲੰਘ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਛੰਭ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ-ਘੁੰਮਦਿਆਂ, ਡੰਗਰ ਚਾਰਦਿਆਂਉੱਛਲਿਆ ਦਰਿਆ ਕਦੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਆ ਜੁੜਦਾ ਰਿਹਾ, ਕਦੀ ਸਿਮਟ ਕੇ ਕੂਲ ਜਿਹੀ ਬਣਦਾ ਰਿਹਾਛੰਭਾਂ-ਪਾਣੀਆਂ ਅੰਦਰਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਦਿਸਦੇ-–ਟੱਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰਸੱਪ-ਸਰ੍ਹਾਲਾਂ, ਵਿਛੂਏ ਤੇਂਦੁਏਵਿੱਚ-ਵਾਰ ਬਾਘ-ਬਘੇਲੇ ਤੱਕ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਵੀ, ਝਾੜਾਂ, ਬੂਝਿਆਂ ਵਿਚ ਲੁਕੇ ਜਾਂ ਬਾਸਮਤੀ-ਵੱਢਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇਪਰ ਸੰਸਾਰ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵ, ਸਾਲਮ ਸਬੂਤੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ, ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਡੰਗਰ-ਪਸ਼ੂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਝਪੱਟੇ ਨਿਗਲ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰਾਕਸ਼ ਉਹਨਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ-ਸੁਣਿਆਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਵੀ ਗੱਜਣ ਫੌਜੀ ਨੇ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਐਰ-ਗੈਰ ਨੇ ਨਹੀਂਸੱਚ ਇਹ ਜਾਪਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਝੂਠ ਇਹ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀਉਸ ਨੇ ਪੱਕੀ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰੀ ਸੀ, ਵੱਡੀ ਢਾਬ ਵੱਲੋਂ ਆਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਚੀਕ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝਟਪਟ ਚੌਕੰਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾਉਸੇ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਚਰਵਾਹਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚ ਜਾਣ ਦਾ ਹੋਕਰਾ ਦੇ ਮਾਰਿਆਉਸ ਨੇ ਦਿਓ-ਕੱਦ ਜਾਨਵਰ ਪਾਣੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜਦਾ ਜਾਂਦਾ ਆਪ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂਅੱਧ-ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਜੁਬਾੜ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭਾਰੀ ਸ਼ੈਅ ਨੱਪੀ

ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆ ਖਿਲਰੀ ਖ਼ਬਰ ਜੱਗੂ ਦੇ ਘਰ ਤੀਕ ਵੀ ਅੱਪੜ ਗਈਉਹ ਵੀ ਹੱਥਲਾ ਕੰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਦਰਿਆ ਵੱਲ ਨੂੰ ਨਿੱਕਲ ਤੁਰਿਆਛਾਹ ਕੁ ਵੇਲੇ ਮੰਡੋਂ ਆਇਆ ਜੱਗੂ ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਤਰਾਰੇ ਵਿਚ ਸੀਡੋਲਦੇ-ਡੁਲ੍ਹਕਦੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਤੋਂ ਉਸ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਦੀ ਛੁਰਲੀ ਫਿਰ ਛੱਡੀ ਗਈ, “ਹੈਂਅ ਬਾਸਮਤੀਆਂ ਦੇ ਵੱਢਾਂ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ! ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਆਲੇ ਛੰਬ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰਹੈ ... ਐਨੀ ਛੇਤੀ ਜੂਨ ਬਦਲ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਸੰਸਾਰ ਸੂੰਹ ਨੇਹੱਦ ਹੋ ਗਈ!” ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਸਦੀ ਆਖੀ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣੀ, ਨਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਮੂਹਰੇ ਲੰਘਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਿਆ ਪੱਤਣ ’ਤੇ

ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਸੁਰਤ ਸਿਰ ਹੋਏ ਜੱਗੂ ਨੇ ਵੀ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇਖਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਪੂਜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਸੀ ਨਾ

ਉਸਦੀ ਪੀਤੀ-ਚੜ੍ਹੀ ਇਕ ਦਮ ਉੱਤਰ ਗਈਲੌਢੇ ਕੁ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਸਾਰਾ ਪੱਤਣ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਗਿਆ ਸੀਪਰ, ਗਿੱਲੀ-ਸਲਾਭੀ ਬਰੇਤੀ ’ਤੇ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋਏ ਜੱਗੂ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਕਦੀ ਵੱਡੀ ਢਾਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਘੁੰਮਦੀ ਰਹੀ, ਕਦੀ ਬਾਸਮਤੀਆਂ ਦੇ ਵੱਢਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰਕਿਸੇ ਪਾਸਿਉਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਆਮਦ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ

ਉਸ ਅੰਦਰ ਪਸਰੀ ਬੇਚੇਨੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੀ ਗਈਉਸਦੀ ਰੂਹ-ਜਾਨ, ਉਸ ਦਾ ਤਨ-ਬਦਨ ਸਭ ਦੇ ਸਭ ਜਿਵੇਂ ਪੂਜਾ ਦੇ ਅਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਏ ਸਨ

ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰੇ, ਕਿੱਧਰ ਨੂੰ ਜਾਏਚਾਣਚੱਕ ਉਸ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਲੇਰ-ਚੀਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇਉਸਦਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਓਧਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆਪਲ ਕੁ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਲੇਰ-ਚੀਕ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਆ ਵੱਜੀਆਂਪਹਿਲ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਗਿੱਦੜ ਜਾਂ ਗਿੱਦੜੀ ਨੇ! ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰ-ਚੀਕ ਨੂੰ ਭਲਾ ਚੰਗਾ ਸਿਆਣਦਾ, ਉਹ ਇਸ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਿਰਣਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ

ਖਿਝੇ-ਖਪੇ ਨੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨੋਂ ਕੰਨ, ਦੋਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਢਕ ਕੇ ਘੁੱਟ ਲਏਪਰ ਹੁਆਂਕ-ਸੁਰਾਂ ਫਿਰ ਵੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਣਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ

ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਸਿਰੇ ਦੀ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਲੱਗਾਕੁਝ ਵੀ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪੈਂਦਾ ਦੇਖ ਉਹ ਡੋਲਦਾ-ਡੁਲਕਦਾ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜ ਤੁਰਿਆਸਭ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਘਰੀਂ-ਢਾਰੀਂ ਜਾ ਲੁਕੇ ਸਨਸਿਰਫ਼ ਗੱਜਣ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਫੌਜੀ ਗੱਜਣ, ਵੱਡੇ ਚੁਰਾਹੇ ਵਿਚ ... ਪੁਲ ਦੇ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਲਾਗੇ। ਉਦਾਸ ਤੇ ਗ਼ਮਗੀਨ

ਜੱਗੂ ਧਾ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾ ਚਿੰਮੜਿਆਉਸ ਅੰਦਰ ਡੱਕ ਹੋਈ ਪੀੜ-ਚੀਸ ਇੱਕੋ ਵਾਰਗੀ ਫੁੱਟ ਨਿੱਕਲੀ

ਰੋਂਦੇ-ਕੁਰਲਾਉਂਦੇ ਜੱਗੂ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਗੱਜਣ ਪਾਸ ਹੋਰ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁਣਹੁਣ ... ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਕਿ ਅਜੇ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਨੇ ਪੈਰ ਪਾਇਆ ਆਪਣੇ ਛੰਭ ਵਿਚ! ਅਜੇ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਧੀ ਗਈ ਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੀਅਜੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੋਣਾ ਵਾਪਰਨਾ ਇਹੋ ਜਿਹਾਅਜੇ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਸੰਸਾਰਾਂ ਨੇ ਝਪਟਾਂ ਮਾਰਨੀਆਂ ਸਾਡੇ ’ਤੇਅਜੇ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ ਹਾਬੜੇ ਹੱਥਾਂ ਨੇ ਖੋਹ-ਖਿੰਝ ਕਰਨੀ ਆ ਸਾਡੇ ਕਮਾਦਾਂ ਦੀ, ਸਾਡੇ ਛੰਭਾਂ-ਖੇਤਾਂ ਦੀਅਜੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਹੱਥਲ ਹੋਣੇ ਆਂ, ਜੱਦੀ-ਪੁਸ਼ਤੀ ਵਾਹੀਕਾਰੀ ਤੋਂ ਵੀ, ਹੁਨਰਕਾਰੀ ਤੋਂ ਵੀ!

ਆਹ ਗੰਨਾ ਮਿੱਲ, ਆਹ ਪੁਲ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ, ਆਹ ਘੱਲੂਕਾਰਾ ਯਾਦਗਾਰ ਦੀ ਮੁੜ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਗੱਠਜੋੜ ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਅਮਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਸਮਝ ਲੈ ... ਬੱਸ

ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਨਾਲ ਡੂੰਘੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਅਜੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਸਾਰੇ ਘੋਲ-ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਪਰੋ ਕੇ ਜੱਗੂ ਕੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਅੱਪੜਦੀ ਕਰੇ ...?

*****

(296)

ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਲਿਖੋ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)

About the Author

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ

ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਦਸੂਹਾ

Dasuya, Hoshiarpur, Punjab, India.
Email: (amarjitsinghdasuya@gmail.com)