“ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਦੂਰਗਾਮੀ ਨਤੀਜੇ ...”
(1 ਨਵੰਬਰ 2025)
ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਕੱਲਤਾ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ:
1. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ: ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਹਿਤ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਰੁਖ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਿੰਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈਕੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭ ਕੁਛ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ: ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਬੋਲੀ ਵੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਬਣ ਪਾਉਂਦੀ।
3. ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਾਧਾ: ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਧ ਰਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਇਨਸਾਨ ਉਸ ਉੱਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਹੁਣ ਗੂਗਲ ਤੋਂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
4. ਨਿੱਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ’ਤੇ ਵਧਿਆ ਧਿਆਨ: ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਸੱਥ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਂਝੀਆਂ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠ ਸਕਦਾ। ਉਸਦੇ ਲਈ ਤੁਹਾਡੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣ ਲੱਗੀ।
5. ਪਰਿਵਾਰਕ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ: ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘਟਣ ਲੱਗੀ। ਵਿਆਹ ਲੇਟ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦੇਰੀ ਆਮ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਲਣ ਪੋਸਣ ਕਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵਧਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਕਾਰਨ ਰੌਣਕ ਘਟਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਨੌਕਰੀ, ਕਮਾਈ ਲਈ ਦੂਰ ਦੁਰੇਡੇ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰੀ ਵਧਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਮਿਲਾਪ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ।
ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਧੀ ਹੋਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਸਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ। ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗਤਾ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਹੇਠਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ:
1. ਇਕੱਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ: ਇਕੱਲਤਾ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਕੱਲਤਾ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹਰ ਵਕਤ ਚਿੜਚਿੜਾ ਅਤੇ ਗੁਸੈਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਮਜ਼ਾਕ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਲ ’ਤੇ ਲਾ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਗਲਤ ਲੈ ਲੈਣਾ ਆਮ ਗੱਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2. ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ: ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।
3. ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ: ਇਕੱਲਤਾ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਕ ਸਹਾਇਤਾ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਬਣਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
4. ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ: ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਪਾਉਂਦਾ। ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਲੋਂ ਠੁਕਰਾਇਆ ਸਮਝਣ ਲਗਦਾ ਹੈ।
5. ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਕਮੀ: ਘੱਟ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਮਦਰਦੀ ਅਤੇ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਿਅਕਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਕੱਲਤਾ ਕਾਰਨ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਦਲਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਬਟੋਰ ਸਕਦਾ।
6. ਅਪਰਾਧ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ: ਇਕੱਲਤਾ ਅਪਰਾਧ ਦਰਾਂ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਪਰਾਧਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਲਦੀ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੀ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ।
7. ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ’ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਕੱਲਤਾ ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ’ਤੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਧਿਆ ਹੋਇਆ ਬਲੱਡ ਪ੍ਰੈੱਸ਼ਰ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਦਿਮਾਗੀ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗੜਨ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਵਿਗੜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਦੂਰਗਾਮੀ ਨਤੀਜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਦਲ ਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਧਿਆ ਜਾਵੇ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (