“ਤੇਰੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੂੜੀਆਂ ਤੇ ...”
(7 ਮਾਰਚ 2019)
ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਦੇ ਜੰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਛਿੜਦੀ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਬੰਦਾ ਡਰ ਨਾਲ ਕੰਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। 1947 ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰਦੇਵ ਰੁਪਾਣਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਹਵਾ’ ਵਿਚਲੇ ਬੱਚੇ ਵਰਗੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਸੂਮ ਮੈਂਨੂੰ ਰੋਂਦੇ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਵਾਂ ਦੇ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੌਲ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਡਰਾਉਣੇ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਰੋਟੀ ਦੀ ਬੁਰਕੀ ਗਲੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਜੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਵਿਚਲਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਰਸੀ ਲਈ ਲਾਲਾਂ ਟਪਕਾਉਂਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਂਦਰ ਬਾਂਦਰੀ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ।
ਮੇਰੇ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦੋਂ ਆਗਰੇ ਸਾਰਕ ਦੇਸਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੇਰੀ ਭਤੀਜੀ ਲਈ ਚੂੜੀਆਂ ਲੈ ਜਾਵੀਂ।”
ਉਸਦਾ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਫੋਨ ਆਇਆ ਸੀ, “ਤੇਰੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੂੜੀਆਂ ਤੇ ਸੌਗਾਤਾਂ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਭੇਜੀ ਹੈ।”
ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਚੱਲੀ ਹੈ, ਮੈਂਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦਾ ਚੇਤਾ ਵਾਰ ਵਾਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ‘ਕਿਤੇ ਉਹ ਟੁੱਟ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੀਆਂ?’
ਇਹਨਾਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਇੱਧਰ ਵੀ ਤੇ ਉੱਧਰ ਵੀ ਸਾਰੇ ਚਾਚਿਆਂ-ਤਾਇਆਂ, ਬਾਪੂਆਂ ਤੇ ਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਹੈ। ਸੁਹਾਗਣਾਂ ਸੌ ਸੌ ਸੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਸਲਾਮਤ ਰਹਿਣ। ਜੰਗ ਨਾਲ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆਂ ’ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਟੁੱਟਦੇ ਹਨ। ਦਿਲ ਟੁੱਟਦੇ ਹਨ। ਉਡੀਕਾਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਪੂਰਾ ਦੇਸ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਦੇ ਬੱਦਲ ਮੰਡਰਾਏ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਫ਼ੌਜੀ ਦੋਸਤ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੋਦੀ ਆਪਣੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਤਾਂ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਦੇ ਸਾਡੇ ‘ਮਨ ਕੀ ਬਾਤ’ ਵੀ ਸੁਣ ਲਏ।” ਉਸਦਾ ਇਹ ਡਰ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਆ ਉਲਾਂਭਾ ਚੂੜੀਆਂ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ ਤੇ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਤਰਲਾ ਵੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਤਰਲੇ ਜੰਗਾਂ ਛੇੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੇ?
1947 ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਦੁਖਾਂਤ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਉੱਪਰ ਝੱਲਿਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਪਾਕਿ ਦੀ ਹਰ ਜੰਗ ਦੀ ਮਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਧਰੋਂ ਵੀ ਤੇ ਉੱਧਰੋਂ ਵੀ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਬਾਰਡਰ ਏਰੀਏ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਅਸ ਘਰ ਅਸੀਂ ਗਏ, ਉਸ ਘਰ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ਬੜੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਖਿੜੀ ਦੁਪਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਹੀਰ ਗਾ ਕੇ ਸੁਣਾਈ। ਹੀਰ ਗਾਉਂਦਾ ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੱਲੀਆਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਲਈਆਂ, “ਪੁੱਤਰਾ! ਸਾਡਾ ਉੱਧਰ ਮਿਲਵਰਤਣ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ’ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹੇ। ਆਹ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਸੀ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦਾ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਮਾਨ ਦੇ ਕੇ ਆਏ।” ਉਸ ਨੇ ਅੱਗੇ ਦੱਸਿਆ, “ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀਰ ਗਾਉਂਦਾ। ਮੇਰੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ। ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੇਰੀ ਹੀਰ ਸੁਣਨ ਆਉਂਦੇ। ਤਾਰ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ...।”
ਬਾਬੇ ਦੀ ਇਸ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸਾਂਝ ਦੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਮੈਂ ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੱਲ ਖਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਆਏ ਭਾਵ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਜਿੱਥੇ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਂਝਾ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀਆਂ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਬਾਰਡਰ ਏਰੀਏ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਦੋਵੇਂ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਭੁੱਖ ਨੰਗ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਮੇਰੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਵੀ ਦੋਸਤ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਜੰਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਦੁਆ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜੰਗ ਨਾ ਲੱਗੇ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸਾਂ ਦੀ ਕੁੜੱਤਣ ਦੂਰ ਹੋਵੇ। ਕੈਨੇਡਾ ਮਿਲੀ ਲਾਹੌਰਨ ਭੈਣ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਜੇ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਦੇਣ ਨਾਲ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਨ ਦੇਣ ਲਈ ਪਲ ਵੀ ਨਾ ਲਾਵਾਂ।” ਉਸਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਇਹੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੀ ਇਹ ਸਾਂਝੀ ਭਾਵਨਾ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸਾਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਲਈ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ ਵੀ ਇੰਝ ਮਿਲੇ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਈਏ। ਇਹੀ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ। ਜੇ ਇੱਧਰ ਸਾਡਾ ਘਰ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਧਰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਮੱਟ ਸੇਰੋਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੀਤ ਚੇਤੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ...
ਉੱਧਰ ਮੇਰੀ ਨਾਨੀ ਰੋਊ
ਇੱਧਰ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ...
ਹਿੰਦ ਵਾਲਿਓ, ਪਾਕਿ ਵਾਲਿਓ,
ਓਏ! ਹਾੜਾ ਲੜਿਓ ਨਾ ...
ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਦੁਬਾਰਾ 47 ਆਵੇ। ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਬੰਬਾਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜੀ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਰਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਬੀਜਣੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਰ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ। ਇਹ ਫੁੱਲ ਹੀ ਸਾਡੀਆਂ ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਮਤ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ।
*****
(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1501)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)