“ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਰਹੀਮ ਰਜ਼ੀਆ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਕੇ ਕਿਧਰੇ ਦੂਰ ...”
(31 ਮਾਰਚ 2021)
(ਸ਼ਬਦ 2450)
ਰਹੀਮ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਗਈ। ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਨਾਂ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਰਹੀਮ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਬੁੜਬੁੜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਘੂਰਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਸਹਿਮ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਖਲਬਲੀ ਜਿਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ। ਅਚਨਚੇਤ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕੰਬਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਜਿਵੇਂ ਸੰਘ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅੜ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਮੈਂਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਾਂ, ਕੀ ਨਾ? ਕਹਿ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦੀ ਸੀ? ਰਹੀਮ ਦੇ ਘਰ ਜੁ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, “ਨਾਂ ਕੱਟ ਦਿਓ ਰਜ਼ੀਆ ਦਾ। ਇਹ ਹੁਣ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਆਏਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੋਂ ਚਲੇ ਜਾਓ।”
ਰਹੀਮ ਦੇ ਬੋਲ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤਕ ਵਾਰ ਕਰ ਗਏ। ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਰਹੀਮ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਰਜ਼ੀਆ ਦੇ ਮਾਸੂਮ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੋਹ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਕਦੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਓ ਰਹੀਮ ਵੱਲ ਜਿਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਘੂਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਦਸ ਕੁ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਇਸ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਆਏ ਨੂੰ। ਕਦੇ ਸਬਜ਼ੀ ਵੇਚ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਦਾ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ, ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਤੇ ਇੱਕ ਧੀ। ਰਜ਼ੀਆ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਤੇ ਲਾਡਲੀ। ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਰ, ਦੋ ਕਮਰੇ ਤੇ ਅੱਗੇ ਕੱਚਾ ਜਿਹਾ ਵਿਹੜਾ। ਘਰ ਵੀ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ। ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਗਈ ਸੀ ਰਹੀਮ ਦੇ ਘਰ। ਅੱਗੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਰਹੀਮ ਦੇ ਘਰ ਜਾਦੀ, ਉਹ ਭੱਜਿਆ ਫਿਰਦਾ। ਕਦੇ ਕੁਰਸੀ ਖਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਬਾਣ ਦਾ ਮੰਜਾ ਡਾਹੁੰਦਾ। ਬੜੇ ਆਦਰ ਤੇ ਮਾਣ ਨਾਲ, “ਬੈਠੋ, ਬੈਠੋ ਜੀ।” ਕਹਿੰਦਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਉਂਦਾ, “ਰਵੀਨਾ, ਮੈਡਮ ਜੀ ਆਏ ਨੇ, ਚਾਹ ਲਿਆ।” ਰਹੀਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਾਸੂਮੀਅਤ ਝਲਕਦੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ, ਕਿੰਨਾ ਸਾਫ਼ ਦਿਲ ਹੈ ਰਹਿਮ। ਜੇ ਕਦੇ ਉਸ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਨਾ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਆਪੇ ਝਿੜਕਾਂ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਛੱਡ ਜਾਂਦਾ। ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਰਹੀਮ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮੱਥੇ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਇਆ ਮੈਂਨੂੰ ਵੇਖਕੇ। ਭਾਵੇਂ ਗਰੀਬ ਸੀ ਪਰ ਖ਼ੁਦਾਰ ਸੀ।
ਰਹੀਮ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਆਇਆ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਬੀਜ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਚਲੋ ਰਿਜ਼ਕ ਰੋਟੀ ਚੱਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਜਿਹੜਾ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ, ਉਸ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ, ਰੀਝਾਂ ਤੇ ਸੁਪਨੇ ਵੀ ਹੜ੍ਹ ਗਏ। ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਲੀਹਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਝਟਕੇ ਖਾਧੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਟੱਬਰ ਖੇਰੂੰ-ਖੇਰੂੰ ਹੋਣ ਕਿਨਾਰੇ ਆ ਗਿਆ। ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਤਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਈਆਂ ਪਰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਠੇਕੇ ਦੀ ਰਕਮ ਵਸੂਲਣ ਲਈ ਰਹੀਮ ਦੇ ਗੱਲ ਅੰਗੂਠਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕਦੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਧਮਕੀ ਤੇ ਕਦੇ ਪਿੰਡੋਂ ਧੱਕੇ ਮਾਰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਡਰਾਵੇ। ਰਹੀਮ ਨੇ ਜੋ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤੇ ਪੈਸੇ ਚੰਗੇ ਮਾੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਹ ਦੇ ਕੇ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਪਰ ਕਿੱਥੇ? ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਰਹੀਮ ਬੜੇ ਚਾਵਾਂ ਲਾਡਾਂ ਨਾਲ ਪਾਲੀ ਆਪਣੀ ਭੂਰੀ ਗਾਂ ਦੇ ਕੇ ਕਰਜ਼ੇ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਪੈ ਗਿਆ। ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਤੇ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਚੱਜ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਨਾ ਖਾਧੀ। ਗਊ ਬਹੁਤ ਲਾਡਾਂ ਨਾਲ ਜੁ ਪਾਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਜ਼ੀਆ ਨੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਭੂਰੀ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਰਹੀਮ ਨੇ ਜਦੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਸਰੀ ਚੁੱਪ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਆਪ ਵੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਰੋਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, “ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਰੋਟੀ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਸੰਘੋਂ ਕਿਹੜਾ ਬੁਰਕੀ ਲੰਘਣੀ ਐ? ਮੈਂਨੂੰ ਦੱਸੋ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਦਾ? ਅਗਲੇ ਮੈਂਨੂੰ ਥਾਣੇ ਦੀ ਧਮਕੀ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡਾ ਇੱਥੇ ਕੌਣ? ਕਿਹਨੇ ਛੁਡਾਉਣਾ ਸੀ ਜੇਲ ਵਿੱਚੋਂ? ਕਿਹਨੇ ਸੁਣਨੀ ਸੀ ਮੇਰੀ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰੀ ਗਊ ਹੋ ਗਈ?” ਰਹੀਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਤੇ ਘਰਵਾਲੀ ਉਸ ਨੂੰ ਜੱਫ਼ੀ ਪਾ ਰੋਣ ਲੱਗੇ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗਾਊ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖਾਲੀ ਖੁੰਡ ਤੇ ਖੁਰਲੀ ਵੇਖਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਲਜੇ ਦਾ ਰੁੱਗ ਭਰ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰੀ ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਲੈਂਦੇ। ਕਿੰਨੇ ਦਲੇਰ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲੇ ਸਨ ਸਾਰੇ!
ਠੇਕੇ ਵਾਲੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮਾਲਕ ਨੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਰਹੀਮ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਠੇਕੇ ਦੀ ਰਕਮ ਹੁਣ ਤਕ ਠੀਕ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਦਿੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ, ਆਹ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਹਲੂਣ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਕਦੀ ਦੇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਉਸ ਬੇਚਾਰੇ ਦੀ ਮਾਲਿਕ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾ ਮੰਨੀ। ਉਂਝ ਵੀ ਗਰੀਬ ਬੰਦੇ ਦੀ ਭਲਾ ਕੌਣ ਸੁਣਦਾ? ਗਰੀਬ ਨੂੰ ਹੀ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸੁਣਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਠੇਕੇ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੇ ਰਿਜ਼ਕ ਦਾ ਆਖਰੀ ਸਹਾਰਾ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਚਪੇੜ ਮਾਰ ਕੇ ਖੋਹ ਲਿਆ ਹੋਵੇ।
ਰਹੀਮ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਰਵੀਨਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਕਿਹੜਾ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਹੀ ਚੱਲਦੀ ਫਿਰਦੀ ਸੀ। ਘਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਰਜ਼ੀਆ ਨੇ ਹੀ ਸਾਂਭਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਰਜ਼ੀਆ ਨੂੰ ਵੇਖ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦਾ ਬਚਪਨ ਉਸ ਦੀਆਂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਹੇਠ ਦਰੜਿਆ ਗਿਆ। ਜਿਹੜੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਗੁੱਡੀਆਂ ਪਟੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦੇ ਹਨ ਉਸ ਉਮਰੇ ਰਜ਼ੀਆ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਕੋਲ਼ ਬੈਠੀ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਇੰਝ ਜਾਪਦੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਹੱਡ ਮਾਸ ਦੀ ਗੁੱਡੀ ਘਰ-ਘਰ ਖੇਡਦੀ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾਉਂਦੀ ਹੋਵੇ। ਰਜ਼ੀਆ ਹੈ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਸਿਆਣਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ। ਸਵੇਰੇ ਸਾਝਰੇ ਉੱਠ, ਆਟਾ ਗੁੰਨ੍ਹ, ਸਬਜ਼ੀ-ਭਾਜੀ ਰਿੰਨ੍ਹਦੀ ਤੇ ਫੇਰ ਸਕੂਲ ਆਉਂਦੀ।
ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਸਿਹਤ ਕੁਝ ਢਿੱਲੀ ਪੈ ਗਈ, ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਅੱਧੇ ਦਿਨ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਘਰ ਚਲੇ ਗਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਵੀ ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਨਾ ਜਾ ਸਕੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਾਢੇ ਕੁ ਪੰਜ ਵਜੇ ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਫੋਨ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਬੜੀ ਹੀ ਮਾਸੂਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼, “ਹੈਲੋ ਮੈਡਮ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਹੈ ਜੀ? ਮੈਡਮ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਅੱਜ ਸਕੂਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਏ? ਮੈਡਮ ਜੀ ਤੁਹਾਡੇ ਬਿਨਾਂ ਅੱਜ ਸਕੂਲ ’ਚ ਭੋਰਾ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਮੇਰਾ।” ਮੈਂ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਈ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਜਿਵੇਂ ਝੂਮ ਰਿਹਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਿਆਰ ਵੇਖ ਕੇ। ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਬੇਟਾ, ਕੌਣ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹੋ?” ਉੱਧਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ, “ਰਜ਼ੀਆ।” ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਰਜ਼ੀਆ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਪਿਆਰ ਹੋਰ ਵੀ ਗੂੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਰਜ਼ੀਆ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੱਗੇ ਰਹਿੰਦੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਬੱਚਿਓ ਤੁਸੀਂ ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਕੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ?” ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ। ਕੋਈ ਕਹੇ, ਮੈਡਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਬਣਨਾ।, ਕੋਈ ਕਹੇ, ਮੈਂ ਫੌਜੀ, ਕੋਈ ਨਰਸ। ਰਜ਼ੀਆ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, “ਮੈਡਮ ਜੀ ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਬਣਨਾ।”
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਪੁੱਤ, ਇੱਦਾਂ ਕਹਿ ਕਿ ਮੈਂ ਟੀਚਰ ਬਣਨਾ।” ਰਜ਼ਾ ਕਹਿੰਦੀ, “ਨਹੀਂ ਮੈਡਮ ਜੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੀ ਬਣਨਾ।” ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਈ।
ਜਦੋਂ ਰਜ਼ੀਆ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਭਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਹੌਲ ਜਿਹਾ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਰਜ਼ੀਆ ਅੱਜ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਗੁਆਚਿਆ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਤੇ ਜਦੋਂ ਰਜ਼ੀਆ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮਨ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਝੂਮ ਉੱਠਦਾ।
ਹੁਣ ਰਹੀਮ ਲੰਬੜਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਾ ਦਿਨ ਵੇਖਦਾ ਨਾ ਰਾਤ। ਫਿਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਚਲੋ ਢਿੱਡ ਭਰ ਕੇ ਦੋ ਵਕਤ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤਾਂ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ। ਪਰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮਾੜੇ ਦੀ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਵੱਡੇ ਲੰਬੜ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੀ ਆਈ, ਰਹੀਮ ਦਾ ਆਥਣ ਵੇਲੇ ਹਿਸਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਖੇਤਾਂ ’ਚ ਨਾ ਆਵੀਂ।” ਇਹ ਹੁਕਮ ਇੰਝ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਸੂਰੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਹੋਵੇ - ਉਹ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅਪੀਲ ਦਲੀਲ ਤੋਂ। ਮੈਂਨੂੰ ਰਹੀਮ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੇਵਸੀ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਆਪਣੀ ਧੀ ਉੱਤੇ ਕਿਉਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਹੈ?
ਫਿਰ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰਕੇ ਬੋਲੀ, “ਤੁਹਾਡੀ ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਸੋਚੋ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜੋ।” ਮੇਰੇ ਇੰਨਾ ਕਹਿਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਰਹੀਮ ਬੜੇ ਹੀ ਰੋਅਬ ਨਾਲ ਕੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਦੇ ਕੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲਦਾ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ਨਹੀਂ ਜੀ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ... ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਭੇਜਣੀ ਤਜ਼ੀਆ ਸਕੂਲ ... ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਕੱਟ ਦਿਓ।”
ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ, ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਠੀਕ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਤਾਂ ਚਿੰਤਾ ਸੀ ਇਸ ਬੱਚੀ ਦੀ, ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਆਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਕੱਟਣ ’ਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗਿਆ।” ਇੰਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਸਕੂਲ ਆ ਗਈ।
ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਰਹੀਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੋਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ -ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ਮੈਂਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਦੀ? ਮੇਰੀ ਕੀ ਇੱਜ਼ਤ ਰਹਿ ਗਈ? ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾ ਰਹੀ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਂਨੂੰ ਐਨੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਾ ਪਾ ਰਹੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣ - ਉੱਤਰ ਗਿਆ ਭੂਤ ਸੁਧਾਰ ਦਾ। ਕਦੇ ਓਵਰ ਟਾਈਮ ... ਕਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ... ਹੋਰ ਜਾਓ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ... ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ। ਹੁਣ ਟਿਕ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਓ। - ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇਹ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦਾ ਵਹਿਮ ਸੀ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ। ਮੈਂ ਖੁਦ ਤੋਂ ਹੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਚੁਰਾ ਰਹੀ ਸੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ।
ਫਿਰ ਮੈਂ ਅਚਾਨਕ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ, ਰਜ਼ੀਆ ਦੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੀ ਕੁੜੀ ਜੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਰ ਗਈ ਸੀ. ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰੀ ਕੀ ਰਹਿ ਗਈ? ਮੇਰੀ ਉਸ ਬੱਚੀ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਵੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਘਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗੀ। ਜੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਰਜ਼ੀਆ ਦੇ ਘਰ ਗਈ ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿਓ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਸੁਣਨਾ ਪਿਆ? ਜੇ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ?
ਮੈਂ ਫਿਰ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਚੌਦਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਹ ਬੱਚੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤਕ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗਮੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰੀਕ ਹੋਈ ਹਾਂ। ਰਹੀਮ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਪੰਜਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਕੇ ਗਏ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕਦੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈਆਂ। ਫਿਰ ਅੱਜ ਕਿਉਂ? ਫਿਰ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਭੁੱਲ ਭੁਲੇਖੇ ਮੈਥੋਂ ਹੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਧੀਕੀ ਹੋਈ? ਵਾਰ ਵਾਰ ਸੋਚਣ ’ਤੇ ਵੀ ਮੈਂਨੂੰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਵਾਰ ਵਾਰ ਰਜ਼ੀਆ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਦੀ, “ਬੱਚੀ ਕਿੰਨੀ ਲਾਇਕ ਹੈ! ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਡਰਾਇੰਗ ਵੀ ਕਿੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਕਰਦੀ ਹੈ! ਕੀ ਬਣੂੰ ਇਸ ਬੱਚੀ ਦਾ ...?”
ਅੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਵੀ ਮੈਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੈਠੀ ਰਹੀ। ਰੋਟੀ ਦੀ ਵੀ ਭੁੱਖ ਜਿਵੇਂ ਮਰ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਰਜ਼ੀਆ ਦਾ ਮਾਸੂਮ ਚਿਹਰਾ ਹੀ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਮੈਂਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ, ਮੈਂ ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਂ ਕੱਟਣ ’ਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗਿਆ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਕਿਉਂ ਹਾਂ? ਕਿਉਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਰਜ਼ੀਆ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹਾਂ? ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਹੀ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਹਾਂ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਝੂਠ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਂ ਕੱਟਣ ’ਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗਿਆ। ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਰਜ਼ੀਆ ਦੇ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ। ਜੇ ਮੈਂਨੂੰ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵਾਰ ਵਾਰ ਰਜ਼ੀਆ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਚੁੱਪੀ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਅੱਠ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਧੀ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਉਹ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗੀ, “ਮੰਮੀ ਜੀ ... ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਥੋਂ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ?”
ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਈ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ। ਕੀ ਮੇਰੀ ਧੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਮੈਂ ਗੱਲ ਟਾਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, “ਪੁੱਤ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦਰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਧੀ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਦਬਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਰਜ਼ੀਆ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਕਿਉਂ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ? ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੌਂ ਨਾ ਪਾਈ। ਰਜ਼ੀਆ ਹੀ ਕਦੀ ਹੱਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ ਤੇ ਕਦੀ ਰੋਂਦੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਰਹੀਮ ਰਜ਼ੀਆ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਕੇ ਕਿਧਰੇ ਦੂਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਤੇ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਫਿਰ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ।
ਪ੍ਰੇਅਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਰਹੀਮ ਰਜ਼ੀਆ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਚਾਕ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਬਲੈਕ ਬੋਰਡ ’ਤੇ ਕੁਝ ਲਿਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਰਹੀਮ ਅਚਾਨਕ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਇੱਕਦਮ ਤ੍ਰਭਕ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਗਈ। ਉਹ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਆਖਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਡਮ ਜੀ, ਮੈਥੋਂ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਥੋਂ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਹਿ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਛਤਾਵਾ ਹੈ।”
ਰਹੀਮ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਪਛਤਾਵੇ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਸਨ। ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲਾ ਹੀ ਰਹੀਮ ਹੈ? ਮੈਂ ਹੁਣ ਵੀ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲ ਪਾ ਰਹੀ। ਰਹੀਮ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਮੇਰੀ ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਛੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਕੋਈ ਦਿਹਾੜੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਜ਼ੀਆ ਨੂੰ ਬੜੀ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਬੱਚਾ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਭੇਜਣ ’ਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਮਿਲਿਆ ਕਰਣਗੇ। ਮੈਂ ਮਜਬੂਰ ਸਾਂ। ਮੈਡਮ ਜੀ ਢਿੱਡ ਦੀ ਭੁੱਖ ਬੰਦੇ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀਅ ਇਸ ਗੱਲ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੱਲ੍ਹ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਏ ਤਾਂ ਮੈਥੋਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਵੱਧ ਘੱਟ ਬੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮੈਥੋਂ ਬਾਗੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਰਜ਼ੀਆ ਘਰੋਂ ਜਾਵੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਰੋਟੀ ਦੀ ਬੁਰਕੀ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲਾਈ। ਕਹਿੰਦੇ, ਜੇ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮਰ ਗਏ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਹਾਂ, ਪਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ। ਰਜ਼ੀਆ ਮੇਰੇ ਗਲ ਲੱਗ ਬਹੁਤ ਰੋਈ ਤੇ ਆਖਣ ਲੱਗੀ, “ਅੱਬੂ, ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਗਊ ’ਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ... ਮੇਰੇ ਭਾਗ ਵੀ ਭੂਰੀ ਵਰਗੇ ਹੀ ਨੇ।” ਚੰਦਰੀ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਹਲੂਣ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਝੰਬੀ ਗਈ। ਮੈਡਮ ਜੀ ... ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਭੁੱਲ ਦਾ ਇਹਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਕੱਟਣ ’ਤੇ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਲੱਗਿਆ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਰਜ਼ੀਆ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾ ਕੱਟਿਓ। ਅੱਜ ਮੈਂ ਦਿਹਾੜੀ ਲੱਭਣ ਚੱਲਿਆਂ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਧੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇਗੀ।” ਰਹੀਮ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੰਝੂ ਮੇਰੇ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੇ ਜਾਪ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਹੀਮ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਰਜ਼ੀਆ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਕੱਟ ਸਕਦੀ ... ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਕੱਟਣ ਹੈ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਂ ... ਫਰਕ ਤਾਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।”
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2679)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: