“ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ...”
(13 ਸਤੰਬਰ 2023)
ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਜਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਸੰਤੁਲਿਤ ਮਨ, ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਜੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਵੇਂ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਤੀਬਰਤਾ ਵਿੱਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ‘ਸਾਈਕੋਸਿਸ’ ਜੋ ਕਿ ਰਸਾਇਣਕ ਅਸੰਤੁਲਨ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਓਰੋਸਿਸ ਜੋ ਕਿ ਵਧ ਰਹੇ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਮਾੜੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਪ੍ਰਵਾਰਿਕ ਰਵੱਈਆਂ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਉਦਾਸੀ, ਚਿੰਤਾ (ਫੋਬੀਆ), ਖਾਣ ਦੇ ਵਿਕਾਰ, ਤਣਾਅ ਆਦਿ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ: ਸ਼ਾਈਜ਼ੋਫਰੀਨੀਆ, ਬਾਈਪੋਲਰ ਡਿਸਔਰਡਰ (ਮੈਨਿਕ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ), ਕਲੀਨਿਕਲ ਡਿਪਰੈਸ਼ਨ, ਆਤਮਘਾਤੀ ਰੁਝਾਨ, ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿਕਾਰ।
ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੈ। 50% ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸਥਿਤੀਆਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ 75% ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸਥਿਤੀਆਂ 24 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਮਨ, ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਕਾਰਕ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗੰਭੀਰ ਤਣਾਅ, ਜੀਵ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਕਾਰਕ, ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਓਵਰਡੋਜ਼, ਲਗਾਤਾਰ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰ, ਘੱਟ ਊਰਜਾ, ਆਦਿ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਵਿੱਤੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗਤਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਬੋਧਾਤਮਕ ਵਿਵਹਾਰ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ੀ ਨਵਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਮਿੱਥਾਂ ਅੱਜ ਤਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ। ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 60 ਤੋਂ 70 ਮਿਲੀਅਨ ਲੋਕ ਆਮ ਅਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਗਾੜਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੇ 2.6 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਲੱਖ ਲੋਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਔਸਤਨ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਦਰ 10.9 ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਕਾਰਕ, ਕਾਰਨ ਇਹ ਹਨ:
ਅਗਿਆਨਤਾ: ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ। ਲੋਕ ‘ਪਾਗਲ’ ਅਤੇ ‘ਹਿੱਲਿਆ ਹੋਇਆ’ ਵਰਗੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਪਮਾਨਜਨਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਟੈਬੂ ਅਤੇ ਅਲੰਕਾਰ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਮਦਦ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਡਰਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਮਦਦ ਦੀ ਘਾਟ: ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 43 ਸਰਕਾਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ। 11,500 ਦੀ ਲੋੜ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 3800 ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਉਪਲਬਧ ਹਨ। 17250 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 898 ਕਲੀਨਿਕਲ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ, 23000 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 850 ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਕਰ, 3000 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ 1500 ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਨਰਸਾਂ। ਮਤਲਬ ਚਾਰ ਲੱਖ ਭਾਰਤੀਆਂ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮਨੋਚਿਕਿਤਸਕ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ 1,022 ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਹਨ।
ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਿਮਾਰਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਬੀਮਾ ਨਹੀਂ: ਬੀਮਾ ਕੰਪਨੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਬੀਮਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹਨ। ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਪਲਬਧ ਚੰਗਾ ਇਲਾਜ ਸਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਬੀਮਾ ਕਵਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨੈਸ਼ਨਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਮੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਐਂਡ ਨਿਊਰੋ-ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਸੈਂਟਰਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਆਫ ਸਾਈਕਿਆਟਰੀ ਵਰਗੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹੈਲਪਲਾਈਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚਣ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਰਗਰਮ ਨੀਤੀਗਤ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ‘ਟੈਬੂ’ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਪਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਬਾਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਆਪੀ ਯਤਨ ਕਰੀਏ। ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀਅਰ ਨੈੱਟਵਰਕ ਬਣਾ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਦੇਖਭਾਲ ਤਕ ਉਹੀ ਪਹੁੰਚ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ।
ਜਦੋਂ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀ ਵਾਲੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦੇਖਭਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਮਾਡਲਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਇੱਕ ਮਾਡਲ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (ਆਸ਼ਾ) ਹੈ। ਇਸ ਮਾਡਲ ਦੇ ਤਹਿਤ, ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਹੈਲਥ ਵਰਕਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਮਾਹਿਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਉਪਲਬਧ ਸਭ ਤੋਂ ਅਨੁਕੂਲ ਦੇਖਭਾਲ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਵੀ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਲਿੰਗ ਤਕ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸਰਵ ਵਿਆਪੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।
ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਦਖਲ, ਮੁੱਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ, ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਮਦਦ ਦੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਅਤੇ ਉਚਿਤ ਨੀਤੀਆਂ ਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਾਰਗਰ ਸਾਬਤ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸਰਕਾਰੀ-ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ-ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਈਵਾਲੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(4219)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: (