“ਮੈਂ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ ਕਿ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ...”
(6 ਮਈ 2020)
30 ਜੁਲਾਈ, 1984 ਨੂੰ ਮੈਂ ਰੁੜਕੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਈ। ਰੁੜਕੀ ਸ਼ਹਿਰ ਉਦੋਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਅਜੀਬ ਸਬੱਬ ਹੀ ਸੀ ਕਿ 1984 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਮੇਰੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵੀ 1984 ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਲਏ ਉਧਾਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਬੋਝ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਸੀ। ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ, ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਦੋਂ ਕਾਲੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਕਦੇ ਕਦੇ ਹੀ ਗੇੜਾ ਲਗਦਾ। ਜਦ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਕੋਲ ਰਹਿਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖਿੱਚ ਵੀ ਘਟ ਗਈ। ਜਦ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣਾ ਬੱਸ ਦੋ ਹੀ ਥਾਂਵਾਂ, ਇੱਕ ਭੈਣ ਦੇ ਘਰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੇ ਦੂਜਾ ਕਪੂਰਥਲੇ ਕੋਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਤਿ ਕਰਤਾਰ ਸਾਹਿਬ, ਵਡਾਲਾ ਕਲਾਂ ਜਾ ਕੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਰੁੜਕੀ ਪਰਤ ਜਾਣਾ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਮੈਂ 1973 ਤੋਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਨੇਕ ਇਨਸਾਨ ਮੇਰੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਾਬਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਗਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਵਸਤਰ ਸਨ। ਜਦ ਵੀ ਕਿਤੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਝੋਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਸਤਰ ਪਾ ਲੈਂਦਾ।
ਨਵੰਬਰ 1988, ਦਿਵਾਲੀ ਤੋਂ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਨਿੱਚਰਵਾਰ ਦੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਣ ਲਈ ਬੱਸ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਸਫਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਭੈਣ ਦੇ ਘਰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਰਾਤ ਰੁਕਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਬੱਸ ਜਲਦੀ ਹੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਸੁਹਾਵਣਾ ਮੌਸਮ ਸੀ। ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਤੇ ਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ। ਅਚਾਨਕ ਮੌਸਮ ਨੇ ਮਿਜ਼ਾਜ ਬਦਲਿਆ। ਹਲਕੀ ਹਲਕੀ ਭੂਰ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਠੰਢ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਅਗਲੀ ਸੀਟ ਦੇ ਡੰਡੇ ’ਤੇ ਮੱਥਾ ਰੱਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ। ਬੱਸ ਫਿਲੌਰ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਅੱਗੇ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਉੱਚੀ ਚੀਕ ਬੱਸ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਦਮ ਬਰੇਕਾਂ ਲੱਗਣ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਆਈ। ਅਚਾਨਕ ਲੱਗੇ ਝਟਕੇ ਤੋਂ ਸੰਭਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ। ਬੱਸ ਦੇ ਰੁਕਦਿਆਂ ਹੀ ਚੀਕ ਵੀ ਇੱਕ ਦਮ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਉਸ ਚੀਕ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਨੀ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਮੈਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਬੱਸ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਚੀਕ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਆਖਰੀ ਚੀਕ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਇਹ ਚੀਕ ਹੁਣ ਮੈਂਨੂੰ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ।
ਬੱਸ ਦੇ ਰੁਕਦਿਆਂ ਹੀ ਸਵਾਰੀਆਂ ਇੱਕ ਦਮ ਉੱਤਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਇਹ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਮਰ ਗਿਆ, ਹੁਣ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖ ਕੇ ਕੀ ਲੈਣਾਂ ਹੈ? ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਹੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਕੁਝ ਨਿੱਕੇ ਨਿਆਣਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੈਠੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਬੱਸ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਪਾਣੀ ਹੈ?” ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨ ਦੀ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੁਰਦਾ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਦਮ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ, “ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪਾਣੀ ਹੈ।” ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਢਿੱਡ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਕਰਕੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੀਂਦਾ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਸਫਰ ’ਤੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਇੱਕ ਬੋਤਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਝੋਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲੈਂਦਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਫੜਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਫਿਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਰੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਪਾਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਜ਼ਖਮੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚ ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਲੈ ਕੇ ਬੱਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਰਿਆ ਤੇ ਭੀੜ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ।
ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਬੱਸ ਅੱਗੇ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਟੁੱਟਾ ਹੋਇਆ ਸਾਈਕਲ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੋਤਲ ਉੱਪਰਲੇ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ। ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਸਹਿਜ ਸਹਿਜ ਕੱਪ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਿਆ। ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਕੱਪ ਫੜਦਿਆਂ ਮੈਂਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਗੁਲੂਕੋਸ ਦੀ ਪੁੜੀ ਵੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੱਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਾ ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਸ ਘੋਲ ਕੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਲੂਕੋਸ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਕੁਝ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਫਿਰ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ 14 ਸਾਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹਮ-ਉਮਰ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਕੈਰੀਅਰ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਬੱਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਟੱਕਰ ਮਾਰੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆ ਗਈ ਜਾਂ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨੁਕਸ ਪੈ ਗਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਾ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਟੱਕਰ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਡਿਗ ਪਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਬੱਸ ਦੇ ਦੋਹਾਂ ਟਾਇਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ। ਮੈਂ ਸਾਈਕਲ ਸਮੇਤ ਬੱਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਿਤੇ ਫਸ ਗਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਤਕ ਬੱਸ ਨਾਲ ਘੜੀਸ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦ ਤਕ ਬੱਸ ਦੀ ਬਰੇਕ ਲੱਗੀ, ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਗੜਿਆ ਗਿਆ। ਬੱਸ ਰੁਕਣ ’ਤੇ ਕੁਝ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬੱਸ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਕੱਢਿਆ।”
ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਬੱਸ ਦੀ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਫਟ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਠੰਢ ਅਤੇ ਡਰ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਝੋਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣਾ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਦੇ ਪਹਿਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਜਸਪਾਲ ਅਜੇ ਵੀ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਟ੍ਰੈਕ ਸੂਟ ਵਾਲੀ ਲਾਲ ਜੈਕਟ ਕੱਢੀ ਤੇ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਪੁਆ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਉਹਦੀ ਕੰਬਣੀ ਕੁਝ ਘਟ ਗਈ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਫਿਲੌਰ ਤੋਂ ਕੋਈ 16 ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਫਿਲੌਰ ਇੱਕ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਜਦ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਫਿਲੌਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਸਭ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਛੁੱਟੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪਏ।”
ਪੰਜਾਬ ਉਦੋਂ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੱਡੀ ਵਾਰਦਾਤ ਤੋਂ ਬਾਦ ਇੱਦਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਚਾਲੀ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਔਰਤ ਜਸਪਾਲ ਕੋਲ ਆਈ। ਉਹਨੇ ਜਸਪਾਲ ਦਾ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਲਿੱਬੜਿਆ ਮੱਥਾ ਪੂੰਝਿਆ ਤੇ ਉਹਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਫਿਰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਹੋਰ ਆਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਜਸਪਾਲ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਪਾ ਦਿੱਤੇ।
ਅਗਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਰਾਇਆਂ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਬੱਸ ਰੋਕੀ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਸ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਾ ਸਾਈਕਲ ਵੀ ਬੱਸ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਵੀ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬੱਸ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਆਇਆ। ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨੋਟ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬੱਸ ਦੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਸੀਟੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਸਪਾਲ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਰੋਂਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸਾਡੇ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗੀਆਂ, ਸਾਡਾ ਸਾਈਕਲ ਵੀ ਟੁੱਟ ਗਿਆ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਇਹ ਦਸ ਰੁਪਏ ਨਾਲ ਕੀ ਕਰਾਂਗੇ?”
ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਸ ਰੁਪਇਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਟੀਆਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਣੀਆਂ। ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਝੋਲੇ ਵਿੱਚੋਂ 60 ਕੁ ਰੁਪਏ ਹੋਰ ਕੱਢ ਕੇ ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੱਸ ਇੰਨੇ ਹੀ ਹਨ।”
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾ ਰਿਹਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੋ।” ਮੈਂਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਮੈਂਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋਣ ਕਿ ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰ ਤੇ ਉੱਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਕੰਡਕਟਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ, ਤੁਸੀਂ ਬੱਸ ਲੈ ਜਾਓ, ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਪੱਟੀ ਕਰਾ ਕੇ ਅਗਲੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ।”
ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਸੀਟੀ ਮਾਰੀ ਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਬੱਸ ਤੋਰ ਲਈ। ਮੈਂ ਦੂਰ ਜਾਂਦੀ ਬੱਸ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤਕ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਟੁੱਟੇ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਰਖਵਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਲੀਨਿਕ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਈ। ਉਸ ਕਲੀਨਿਕ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦੋਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਮਰਹਮ ਪੱਟੀ ਕਰਵਾਈ ਤੇ ਟੈਟਨਸ ਦੇ ਟੀਕੇ ਵੀ ਲਗਵਾਏ। ਜਦੋਂ ਕੁਲ ਖ਼ਰਚਾ ਤੀਹ ਕੁ ਰੁਪਏ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਡੇਢ ਕੁ ਸੌ ਰੁਪਏ ਹੀ ਸਨ। ਕਲੀਨਿਕ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਫਿਰ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਸਾਈਕਲ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਲੈ ਆਇਆ। ਨੇੜੇ ਹੀ ਇੱਕ ਟੈਂਪੂ ਸਟੈਂਡ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਟੈਂਪੂ ਸਿਰਫ 12 ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਤਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡ 3-4 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਈ ਟੈਂਪੂ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਆਖਰੀ ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਮੈਂ ਸਾਲਮ ਟੈਂਪੂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿਆਂਗਾ, ਇਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਆਓ। ਪਰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ 200-250 ਰੁਪਇਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੰਨੇ ਪੈਸੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਖੀਰ ਇੱਕ ਟੈਂਪੂ ਵਾਲਾ 100 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਣਾ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਸਾਈਕਲ ਟੈਂਪੂ ਪਿੱਛੇ ਰਖਵਾਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ’ਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਖੌਫ਼ ਝਲਕਦਾ ਸੀ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਭਾਅ ਜੀ, ਆਪਣਾ ਸਰਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਓ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਮੋੜਨਾ ਹੈ।”
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਆਪੇ ਹੀ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ।”
ਹੁਣ ਬੱਦਲ ਹਟ ਕੇ ਧੁੱਪ ਨਿੱਕਲ ਆਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਜਸਪਾਲ ਕਹਿੰਦਾ, “ਭਾਅ ਜੀ, ਮਿਲਿਓ ਜ਼ਰੂਰ।”
ਜਸਪਾਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੋਹ ਅਤੇ ਤਰਲਾ ਸੀ। ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਟੈਂਪੂ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਜਦ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਸੜਕ ’ਤੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੱਸ ਮਿਲ ਗਈ। ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਹੀ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਸਫਰ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਸਕੂਨ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੱਬ ਨੂੰ ਲਾਡ ਅਤੇ ਨਿਹੋਰੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਰੱਬਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਹੁਣ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ।” ਰੱਬ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਹੇ ਬੋਲ ਤੁਰੰਤ ਸੁਣ ਲਏ। ਫਗਵਾੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕੁਝ ਸਵਾਰੀਆਂ ਉੱਤਰ ਗਈਆਂ ਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਸੀਟ ਮਿਲ ਗਈ। ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਥੱਕ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ।
ਜਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ ਯਾਨੀ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਤਿ ਕਰਤਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਾ ਤਾਂ ਅਰਦਾਸ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਸੁਣਾਈ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕੀਤਾ, ਤੇਰੀ ਇੱਥੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲੱਗ ਗਈ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਅਮਲ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”
ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਰੁੜਕੀ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਵੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਪੰਜਾਬ ਫੇਰੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਰਹੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਆਇਆ, ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਆਇਆ ਤੇ ਹਰ ਵਾਰ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਾ ਕੱਢ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ।
ਚੌਦਾਂ ਕੁ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਗਸਤ 2002 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਦੋਸਤ ਵੇਦ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ ਨਾਲ ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬ ਆਇਆ। ਐਤਵਾਰ ਵਡਾਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਅਸੀਂ ਰੁੜਕੀ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਸਫਰ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਫਿਲੌਰ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਮੈਂ ਅਚਾਨਕ ਕਿਹਾ, “ਸੈਣੀ ਸਾਹਿਬ, 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ। ਜੇ ਆਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ? ਉਹਦਾ ਪਿੰਡ ਕੋਈ 16 ਕੁ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ।”
ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਨੇ ਹਾਮੀ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਪੁੱਛਦੇ ਪੁੱਛਦੇ ਅੱਧੇ ਕੁ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਉਹਦਾ ਘਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੌ ਮੀਟਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਮਾੜਕੂ ਤੇ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਥਾਂ ਅਠਾਈ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਭਰਵੇਂ ਜੁੱਸੇ ਵਾਲੇ ਹੌਸਲੇ ਦੇ ਭਰੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਹ ਮੈਂਨੂੰ ਉਹ ਜਸਪਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਜਿਹਨੂੰ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਗਲਤ ਘਰ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਜਸਪਾਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਮੈਂਨੂੰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਯਕੀਨ ਆ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਉਹੋ ਜਸਪਾਲ ਹੀ ਹੈ।
ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤਕ ਮੈਂਨੂੰ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਆਸ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਦੋ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦਾ ਬਾਪ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵੇਲੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ, ਜੀਵਨ ਸਾਥਣ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤ ਘਰ ਹੀ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ।
ਅਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹ ਸਮਾਂ ਹੀ ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਘਰ ਰੁਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਰੁੜਕੀ ਤਕ ਦਾ ਲੰਮਾ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਜਸਪਾਲ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖੁਆ ਕੇ ਹੀ ਭੇਜਾਂਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਵਿੱਚ ਸਾਦਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਉਸ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਜੋ ਅਨੰਦ ਮਿਲਿਆ, ਉਹ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਮੈਂਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਵਾਦਲਾ ਭੋਜਨ ਹੋਵੇ। ਜਸਪਾਲ ਕੋਲ ਮੋਬਾਇਲ ਫ਼ੋਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਦਾ ਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਤੇ ਫਿਰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਰੁੜਕੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਫਰ ਅਰੰਭ ਕਰ ਲਿਆ।
ਰੁੜਕੀ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਪਰ ਉਹਦੇ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਫਿਰ 13 ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਚਾਰ ਵਾਰੀ ਮਿਲਿਆ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੀ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਬੱਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਸੜਕ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਐਕਸੀਡੈਂਟ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਇਆ ਇਨਸਾਨ ਦਿਸਦਾ, ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਭੁੱਲ ਕੇ ਜ਼ਖਮੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸੜਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਇਆਂ ਨੂੰ ਰਾਹਗੀਰ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲਾਉਂਦੇ, ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ। ਪਰ ਜਸਪਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖੱਜਲ ਖੁਆਰੀ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡਰਦਾ। ਉਹਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਬੇਹੋਸ਼ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉਹਨੇ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਤੀਸਰੇ ਦਿਨ ਹੋਸ਼ ਆਈ। ਉਹਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕਈ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਸੜਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਦਦ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ? ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ। ਜਦ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਸ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਗਿਣਤੀ 25 ਕੁ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਹੋਵੇਗੀ।
ਜਸਪਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਘਰ ਦੀ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਕੂਲ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੀ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਬਲੱਡ ਗਰੁੱਪ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਜਾਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਤੁਰੰਤ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਖੂਨ ਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ, ਬੱਸ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵਾਰੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੂਨ ਦਾਨ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ? ਜਸਪਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਹਦੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹਨੇ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਖੂਨ ਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।
ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਜਸਪਾਲ ਦੂਜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਵੀ ਔਖੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਇੱਕ ਘਰ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਦੌੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਪਸ਼ੂ ਸਾਰੇ ਅੰਦਰ ਸਨ ਪਰ ਅੱਗ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਦਾ ਵੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈ ਰਿਹਾ। ਜਸਪਾਲ ਨੇ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਗਿੱਲਾ ਕੱਪੜਾ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਲਪੇਟ ਕੇ ਤੇ ਇੱਕ ਗਿੱਲਾ ਕੱਪੜਾ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਕੰਧ ਟੱਪ ਕੇ ਅੰਦਰ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹਦਾ ਸਰੀਰ ਕੁਝ ਸੜ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਉਹਦੇ ਸੱਟ ਵੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਜਸਪਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਜਸਪਾਲ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਮਹਾਨ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।”
ਜਸਪਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਭਾਅ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਤੋਰਿਆ ਸੀ।”
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਤੁਹਾਡੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਹੀ ਮਦਦ ਕਰਵਾਈ ਸੀ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਸੇਵਾ ਲੇਖੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਮਹਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਨਾ ਮਾਣ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ।”
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਨਿਰ-ਸਵਾਰਥ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਇਨਸਾਨ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਦਾ ਬੀਜ ਪਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਬੀਜ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਵੱਡਾ ਦਰਖਤ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂਨੂੰ ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ ਮੈਂਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਭੇਜਿਆ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਫ਼ਰਿਸ਼ਤਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ 1988 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇੱਕ ਮਾੜਕੂ ਤੇ ਡਰੇ ਹੋਏ ਚੌਦਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ ਕਿ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਤਿਕਾਰਤ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ।
*****
(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2109
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)