“ਮਾਨਸਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਥੇਰੀਆਂ ਨੇ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚ ...”
(14 ਅਗਸਤ 2025)
15 ਅਗਸਤ 1947 ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦਿਨ ਹੈ। ਉਸ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ 15 ਅਗਸਤ ਤੇ ਇਹਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼: ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਲਕੀਰ ਦਾ ਚੀਰਾ, ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਲਕੀਰ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਮਾਸੂਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ; ਮਿਲਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਜੀਅ ਰਹੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਅਚਾਨਕ ਗੁੰਡਾਗਰਦੀ ਸਣੇ ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਝੁੱਲਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹਨੇਰੀ; ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਉੱਪਰ ਹੋ ਰਹੇ ਵਹਿਸ਼ੀਆਨਾ ਹਮਲੇ; ਬੇਪੱਤੀ, ਲੁੱਟ-ਖੋਹ, ਕਤਲੇਆਮ, ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਛ ਰਹੇ ਢੇਰ। ਇਹੀ ਕੁਛ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੂਰਬੀ ਗੁੱਠ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਰੀਬ 5 ਲੱਖ ਇਨਸਾਨ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ, ਕਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘਰੋਂ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣੇ।
ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਲੰਬੀ ਦੇਸੀ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲਿਆਂ ਇਹ ਉਹੀ 15 ਅਗਸਤ ਹੈ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਐਲਾਨ ’ਤੇ ਖੂਨੀ ਵਿਸਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾ ਗਿਆ, ਤੇ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ‘ਆਜ਼ਾਦੀ’ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਹਦੀ ਗ਼ਲਾਮੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ? ਇਸ ਬਹੁਤ ਵਾਜਬ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸ਼ਰਮ ਅਤੇ ਵਿਆਕੁਲਤਾ ਨਾਲ ਭਰੀ ਉਸ ਸਚਾਈ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਬੇਪੱਤੀ, ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਅਤੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੋਈ ਬਾਬਰ, ਅਬਦਾਲੀ, ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਵਿੱਚ ਝੁੱਲ ਗਏ ‘ਲੋਕ’ ਹੀ ਸਨ; ਹਨੇਰੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਚਾਹੇ ਸੱਤਾ ਭੁੱਖੇ ਸਿਆਸੀ ਤੇ ਫਿਰਕੂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬਣਾਈ ਹੋਵੇ, ਤੇ ਹਨੇਰੀ ਦਾ ਬਟਨ ਵੀ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੱਬਿਆ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਬਟਨ ਦੱਬਣ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ/ਫਿਰਕੂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਬੰਬ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਿਆਂ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਫਟੇ ਸਨ, ਲੋਕ ਜੋ ਫਿਰਕੂ ਹਨੇਰੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ; ਤੇ ਉਸ ਖ਼ੂਨਖਾਰ ਪਸ਼ੂਪੁਣੇ ਦਾ ਬੂਥਾ ਭੰਨਣ ਜਾਂ ਫਿਰਕੂ ਹਨੇਰੀ ਨੂੰ ਝੁੱਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਲੋਕ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਈ।
ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਦੋਂਹ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੇਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਹੋਇਆ। ਅਮਲੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੁਛ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਟਿਆ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਛ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨੇਤਾਵਾਂ (ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ) ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇੱਥੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਚਲੇ ਆਉ!”, ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੁਛ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਇੱਥੋਂ ਉੱਜੜ ਕੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਚਲੇ ਆਉ!” ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਨੇਤਾਵਾਂ/ਹਾਕਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਮੂਰਖ਼ਾਨਾ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋ ਗਏ ਹੁੰਦੇ; ਲੋਕ ਬਗ਼ਾਵਤ ਉੱਠ ਖੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਪਰ, ਪੰਜਾਬੀ/ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਪੁੱਛਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ: ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਸਗੋਂ ਇਸ ਕਾਂਡ ਵਿੱਚ ਧਰਮ/ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਜਗਾਹ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਭੇਜਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਗੱਡੀਆਂ ਭਰ ਭਰ ਕੇ। ਸੌਰੀ ਇਕਬਾਲ ਜੀ, ਮਜ਼ਹਬ ਹੀ ਸਿਖਾਤਾ ਹੈ, ਆਪਸ ਮੈਂ ਵੈਰ ਰੱਖਣਾ। ਇਹ ਸਭ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਆਪਣੀ ‘ਮਰਜ਼ੀ’ ਨਾਲ ਜਾਂ/ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਅਧੀਨ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, “ਆਜ਼ਾਦ” ਭਾਰਤ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹੈ ਕਿ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਤੋਂ ਪੌਣੀ ਸਦੀ ਬਾਅਦ, ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮ ਤੇ ਫਿਰਕੂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਆਪਣੇ ਸੌੜੇ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਹਿਤ ਪੂਰਨ ਹਿਤ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਖੇਲ ਖੇਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ, ਤੇ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਵਿੱਚ ਰੁਲ਼ਦੇ ਆ ਰਹੇ ਨੇ। ਇਹ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਕੌਮ ਦੇ ਲੱਛਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਆਖਰ ਮਾਜਰਾ ਕਿਆ ਹੈ?
ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਸਿਰਫ਼ ਜਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਗ਼ੋਂ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਕੈਦ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਡਾਰੀ ਭਰਨ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੁੜ ਪਿੰਜਰੇ ਨੂੰ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਐਸੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਪੰਛੀ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਜਰਾ/ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਉਹਦਾ ‘ਘਰ’ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰਨਾਂ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਹੇ। ਮੌਰਿਆ, ਭਾਰਤ, ਗੁਪਤ, ਹਰਸ਼ ਵਰਧਨ, ਰਾਜਪੂਤ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਮੁਸਲਮ/ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੇ ਰਾਜ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਸਤਿਉਂ ਭਾਰਤ ’ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਬਣਦੇ ਰਹੇ। ਸਣੇ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਉਪਰੋਤਕ ਸਮਰਾਟਾਂ ਦੇ, ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ, ਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਰਹੇ। ਪੰਜਾਬ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਇੱਥੇ ਅਰਥਚਾਰੇ ਜਾਂ ਗਿਆਨ-ਵਿਗਿਆਨ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਤਰੱਕੀ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ-ਟੁੱਕ ਸਿੱਧੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਜਿਵੇਂ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ, ਬਲਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੂਸਰੇ ਮਹਾਂ-ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਲਤ ਕਰਕੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਭਾਰਤ ਛੱਡ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਬਾਕੀ ਭਾਰਤ ਵਾਂਗ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰੈਜ਼ਿਮੇ (Resume) ਵੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਹੰਢਾਉਣ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ; ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਜਥੇਬੰਦਕ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਦੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ, ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਬਰਾਬਰ, ਤਜਰਬੇ ਸਮੇਤ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀਆਂ ਅਮਲੀ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਬਰੀਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨਾ ਆਈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ, ਨੀਵੀਂਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਜਾਤਾਂ (ਤੇ ਜਮਾਤਾਂ) ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹੇ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ‘ਸਰ’ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦਫਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਸਰ’ (Sir) ਤੇ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹੇ। ‘ਸਾਹਿਬ’ ਦੇ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਂ ਥੋਕ ਦੇ ਭਾਅ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ; ਜਿੱਥੇ ‘ਜੀ’ ਨਾਲ ਸਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੱਜਾਂ, ਸਤਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਸੜ ਕੇ ਵੀ ਜੀਅ ਰਹੀ ਹੈ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ।
ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਮਾਲਕ ਦਾ ਜਬਰ ਅਤੇ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਬੁਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਹੱਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚ ਜਾਣਾ ਤੇ ਰੂਹਾਂ ਵਸ ਜਾਣਾ, ਭਾਵ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਜਾਣਾ। ਉਹਤੋਂ ਵੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸੁਭਾਅ, ਚੱਜ-ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਰਚ ਕੇ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਣਾ, ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਕੇ। ਇਸੇ ਤਰਜ਼ ’ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੁਕਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਇੱਥੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ; ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਵੱਸ ਪੰਜਾਬ ਸਣੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਭੂਤਮੁਖੀ ਸਮਾਜ ਹੈ: ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੁਝਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ‘ਅੱਜ’ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ, ਬੇਪ੍ਰਵਾਹ ਰਹਿਣ ਦਾ, ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਕਰਨ ਦਾ, ਤੇ ਅਤੀਤ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ ਦਾ। ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਥਾਨਿਕ ਹਾਲਾਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਅੱਜ’ ਦੇ ਗਿਆਨ, ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚਣੀ, ਢੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸੰਦਾਂ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਭੂਤ ਵਿੱਚੋਂ ਲੱਭਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇੰਝ ਸਾਡਾ ਵਿਰਸਾ ਸਾਡਾ ਰਾਹ ਦਿਸੇਰਾ ਬਣ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਰਸੇ ਕੋਲੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਪਕ ਤੇ ਅਸਰਦਾਇਕ ਸੌਗਾਤ ਹੈ: ਗੁਲਾਮੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਭਾਰਤ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਅਜਿਹੀ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਾਂਗਾ।
‘ਸਾਹਿਬ’ ਦਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ਪਹਿਲੀ ਅਲਾਮਤ ਹੈ: ‘ਸਾਹਿਬ’ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦੀ ਥੋਕ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਦੁਰ-ਵਰਤੋਂ। ‘ਸਾਹਿਬ’ ਮੁੱਢੋਂ ਅਰਬੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸੁਆਮੀ ਜਾਂ ਮਾਲਕ। ਉੱਥੋਂ ਇਹ ਹਿੰਦ ਉਪ ਮਹਾਦੀਪ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਬੋਲੀਆਂ ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਵੜਿਆ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਲੋਕ-ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਹ ਉਦੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਸਮੇਂ ਗੋਰੇ ਅਫਸਰ ਰਾਜਭਾਗ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਅਖਵਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਇੱਕ ਸਦੀ ਅਸੀਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਕੱਟੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਖ਼ਿਤਾਬ ਨਾਲ ਬੁਲਾ ਬੁਲਾ ਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦੀਆਂ ਕਲਗੀਆਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ’ਤੇ ਸਜ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਲਗੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਬੱਸ ‘ਸਾਹਿਬ’ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਕਰੀਬ ਪੌਣੀ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡ ਗਏ ‘ਮਾਲਕਾਂ’ ਦਾ ਨਾਮ ਅੱਜ ਵੀ ਜਪ ਰਹੇ ਹੋਈਏ। ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਿਸਕ ਗੜਬੜੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਰਧ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਿਸਕ ਗੜਬੜੀ ਅਕਸਰ ਚੱਜ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਬਣ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਬਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਲਗਦਾ ਹੈ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਨਾਲ। ਨੋਟ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਮਾਮਲਾ ਜਾਂ ਗੱਲ ਨਿਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਾਪਤ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਬੋਲ ਜਿੱਥੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਬੋਲਾਂ ਤੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਪੈਣ ਲਗਦਾ ਹੈ।
ਕੋਈ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, “ਅਸੀਂ ਤਾਂ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਾਂ”; ਪਰ ਇਸ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਕਾਰਕ (Factor) ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਸਿੱਧੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ‘ਮਾਲਕਾਂ’ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਉਸੇ ਖ਼ਿਤਾਬ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਵੀ ਮਾਨਸਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ, ਭਾਵ ਲੱਛਣ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ। ਉੱਦਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਣ ਵਾਸਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਲ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਜੀਵ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ‘ਜੀ’, ਜਿਵੇਂ ‘ਸੰਧੂ ਸਾਹਿਬ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਸੰਧੂ ਜੀ।’ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਕਰਨ ਦੀ, ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ a ਤੇ ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਇਹ ਖ਼ਿਤਾਬ ਵਰਤਣ, ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ’ ਤੇ ‘ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’, ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਖ਼ੁਦ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਯਮ ਜਾਂ ਚੱਜ ਵੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖ਼ਿਤਾਬ ‘ਜਣੇ ਖ਼ਣੇ’ ਬੰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਥਾਂਵਾਂ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ।
ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ, <ਸਾਹਿਬ’ ਦੀ ਥੋਕ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਪਾਸਿਉਂ ਹੀ ਆਈ ਹੈ ਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ।
ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ: ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਮਾਨਸਿਕ-ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਅਲਾਮਤ ਹੈ: ਪੰਜਾਬੀ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਲੇ ਤੇ ਸ਼ਾਮ/ਭੂਰੇ ਰੰਗਾਂ ਉੱਪਰ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਦੇ ਝੁੱਲਦੇ ਝੰਡੇ। ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਚਾਲਿਤ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ, ਚਲੰਤ ਗੀਤਕਾਰ/ਗਾਇਕਾਂ, ਆਮ ਗੱਲਾਂ, ਤੇ ਪਸੰਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਸਰਦਾਰੀ ਦੀ ਝਲਕ ਡੁੱਲ੍ਹ ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਟਾਵੀਂ ਟਾਵੀਂ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਮਿਲਦੀ ਵੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਬਚਾ ਜਾਂ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਪੈਂਤੜੇ ਤੋਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਲਾ ਹੋਣਾ ਕਿਤੇ ਗੁਨਾਹ ਹੋਵੇ। ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ:
“ਮੇਰਾ ਕਾਲਾ ਹੀ ਸਰਦਾਰ, ਕਾਲਾ ਸ਼ਾਹ ਕਾਲਾ।
ਮੈਂ ਆਪ ਤਿੱਲੇ ਦੀ ਤਾਰ, ਗੋਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਾ ਕਰੋ।”
ਭਾਵ: ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਖ਼ਾਵੰਦ ਕਾਲਾ, ਮੈਂ ਆਪ ਤਾਂ ਗੋਰੀਆਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਲਗਦੀ ਆਂ। ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਵੰਦ ਦੀ ਘੋਰ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਹੈ; ਪਰ ਤ੍ਰੀਮਤ ਤੇ ਖ਼ਾਵੰਦ ਦੋਨੋਂ ਇਹ ਗੀਤ ਖੁਸ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਮਾਣੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅਸੀਂ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਕਰੂਪਤਾ, ਬੁਰਾਈ ਅਤੇ ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਮਝਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ‘ਕਾਲਾ ਦਿਨ’, “ਕਾਲਾ ਹਫ਼ਤਾ’, “ਕਾਲੀ ਜੀਭ’, “ਕਾਲਾ ਦਿਲ’, “ਬੁਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ ਤੇਰਾ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ’ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਵਾਕਅੰਸ਼ ਅਤੇ ਕਹਾਵਤਾਂ ਆਮ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਅਸੀਂ ਅਗਾਂਹ-ਵਧੂ/ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਬੁਰੀ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਵਿਰੁੱਧ ‘ਕਾਲੇ ਦਿਨ’ ਤੇ ‘ਕਾਲੇ ਹਫ਼ਤੇ’ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਲੋਕ-ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨੂੰ ‘ਕਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ‘ਕਾਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ’ ਜਾਂ ‘ਕਾਲੇ ਦਿਲ’ ਵਾਲੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਵਜੋਂ ‘ਕਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼’ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ, ਇਤਿਆਦਿ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਮਲੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੀ ਚਿਹਰੇ ਦਾ ਰੰਗ ਗੋਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ‘ਅਸਰਦਾਰ’ ਘਰੇਲੂ ਨੁਸਖਿਆਂ, ਫੇਅਰਨੈੱਸ ਕ੍ਰੀਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਦਿ ਦਾ ਬੜਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਵਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪੈਮਾਨਾ ਬਣ ਸੁੰਦਰਤਾ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮੀਕਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਰਵਾਸਵਾਦ: ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਅਲਾਮਤ ਹੈ ਪਰਵਾਸਵਾਦ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦਾ ਉਹ ਵਤੀਰਾ ਹੈ ਜੋ ਉਦੋਂ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੋਂ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਕੇ ਉੱਥੇ ਵਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬੰਦਾ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕੇ, ਉਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੜਾਅ ’ਤੇ, ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਣ ਵਸੇ ਤੇ ਉਹਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਜਾ ਦੇਸ਼ ਬੰਦੇ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਜਾਂ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਦਾ ਦੇਸ਼, ਯਾਨਿ ਕੰਟਰੀ ਆਫ ਚੌਇਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਗਏ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਮੁਢਲਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਕ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਜਨਮ-ਦੇਸ਼ ਤੇ ਇੱਕ ‘ਹੁਣ’ ਦਾ ਦੇਸ਼: ਦੋਨੋਂ ਦੇਸ਼, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਚਿਤ, ਵਾਜਵ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਪਹੁੰਚ ਹੈ, ਜੋ ਹਕੀਕਤ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਵਸਦੀ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਇਸ ਸਾਦੀ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਤਰਸਯੋਗ ਬਣਾ ਛੱਡਦੀ ਹੈ।
ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸਦਕੇ ਇੰਮੀਗਰੈਂਟਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਦੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਟੱਬਰ ਖ਼ੁਦ ਇੰਮੀਗਰੈਂਟ ਹੈ, ਜਾਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਇੰਮੀਗਰੈਂਟ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਟੱਬਰ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੰਝ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਕੇ ਲੋਕ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਰਹੇ, ਜੋ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਪਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਬਹੁਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਮਰੀਕਨ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੀ ਸੌਂਹ ਚੁੱਕਣ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦਾ ਰਸਮੀ ਖ਼ਤ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਮਾਈ ਫੈਲੋ ਅਮੈਰੇਕਨ” ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇੱਥੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ/ਪਰਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦਾ ਆਪੇ ਸਿਰਜਿਆਂ ਸੰਤਾਪ ਰਹਿੰਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੋਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਅਮਰੀਕਾ ਨੂੰ ‘ਗੋਰਿਆਂ’ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਸਮਝਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਤੇ ਹੋਰ ਰੰਗਦਾਰ ਨਸਲਾਂ ਵਾਲੇ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਅਕਸਰ ਵਿਕਤਰੇ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੈਨੇਡਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਤੀਰਾ ਆਮ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਅਜਿਹਾ ਵਤੀਰਾ ਸਾਨੂੰ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ‘ਮਾਨਸਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ’ ਅਤੇ ‘ਭੂਤਮੁਖੀ ਸੋਚ’ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਜਾਂ ਲੱਛਣ ਹੈ।
ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ, ਤਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਸੰਗ ਪੂਰੇ ਹੋਏ ਦੇਸੀ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੇ ਲੰਬੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਸਰ, ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਬਾਕੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਾਂਗ, ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਉੱਪਰ ਪਿਆ। ਇਸ ਅਸਰ ਦੀ ਡੁੰਘਾਈ ਸਦਕਾ ਅਤੇ ਇਹਨੂੰ ਮਿੱਥ ਕੇ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਕਾਰਨ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਚਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਰੀਬ ਪੌਣੀ ਸਦੀ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਅਸਰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਅਲਾਮਤਾਂ ਜੋ ਗ਼ੁਲਾਮ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਤੇ ਵਤੀਰੇ ਦੀਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨੇ: ‘ਸਾਹਿਬ’ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਵਰਤੋਂ, ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਕਾਲੇ/ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਉੱਪਰ ਸਰਦਾਰੀ, ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਕੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਗ਼ਲਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ‘ਗੋਰਿਆਂ’ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਹੀ ਸਮਝੀ ਜਾਣਾ।
ਇੱਥੇ ਉਕਤ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਅਲਾਮਤਾਂ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨੇ, ਉਂਝ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ, ਯਾਨਿ ਮਾਨਸਿਕ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀਆਂ ਅਲਾਮਤਾਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਬਥੇਰੀਆਂ ਨੇ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ; ਪਰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਅੱਛਾ ਸੈਂਪਲ ਨੇ, ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ। ਜੇ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ, ਨਾ-ਉਚਿਤ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ‘ਸਾਹਿਬ’ ਨੂੰ ‘ਜੀ’ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ; ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਨਸਲਵਾਦੀ ਰਵਈਆ ਜਿਵੇਂ ‘ਕਾਲਾ ਦਿਨ’, “ਕਾਲੀ ਜ਼ੁਬਾਨ’, “ਕਾਲਾ ਦਿਲ’, ਆਦਿ ਵਾਕਾਂਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ; ਤੇ ਜੇ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਤੌਰ ਨਾਗਰਿਕ ਵਸ ਰਹੇ ਹੋਈਏ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੇਸ਼ ਸਮਝ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਭਾਈਚਾਰਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਵਿਤ ਮੂਜਬ। ਇੰਝ ਆਪੇ ਅਪਣਾਏ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਜਨਮੀ “ਨਾ ਘਰ ਦੇ, ਨਾ ਘਾਟ ਦੇ” ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ “ਘਰ ਤੇ ਘਾਟ ਦੋਨਾਂ ਦੇ” ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਆਪੂੰ ਸਿਰਜੇ ਪਰਵਾਸਵਾਦ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰਆਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੂੰਝ ਸੁੱਟਣ ਦੀ, ਬਜਾਏ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦੇਣ ਦੇ, ਜੇ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ। ਇਹ ਭਾਵੇਂ ਨਿੱਜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੀ ਜਾਪਣ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਲੋਕ (Grassroot) ਲਹਿਰ ਬਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ।
ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ, ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿੱਸੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਸਣੇ ਪੂਰਬ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਜੋ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਤੇ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਨੂੰ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀ ਪ੍ਰਬੋਧਨ (Enlightenment) ਲਹਿਰ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਨਤੀਜਣ, ਉਹ ਆਦਰਸ਼ ਹੀ ਅਧਾਰ ਹਨ ਪੱਛਮ ਦੀ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਜਮਹੂਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨੇ: ਰਾਜਿਆਂ ਤੇ ਡਿਕਟੇਟਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਜਮਹੂਰੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਢਾਂਚਾ, ਸਕੂਲ/ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ, ਪਬਲਿਕ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ, ਨਿਊਜ਼ ਏਜੰਸੀਆਂ ਸਮੇਤ ਸੁਤੰਤਰ ਮੀਡੀਆ, ਹਸਪਤਾਲ, ਚੈਰਿਟੀ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹਿਤ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਆਦਿ। ਪੱਛਮ ਦੀ ਇਹ ਜਮਹੂਰੀਅਤ/ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਬੋਧਨ ਲਹਿਰ ਦੇ ਉਹ ਤਿੰਨ ਕੇਂਦਰੀ ਆਦਰਸ਼ ਸਨ: ਤਰਕ, ਮਾਨਵਵਾਦ, ਵਿਗਿਆਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਾਉਣ ਦਾ ਰਾਹ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਬੋਧਨ ਲਹਿਰ ਦਾ ਜਨਮ ਰੇਨਾਸਾਂਸ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਇਆ ਜਿਸਦਾ ਅਧਾਰ ‘ਤਰਕ’ ਤੇ ‘ਮਾਨਵਵਾਦ’ ਸੀ, ਤੇ ਜਿਸਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪ ਦੇ ਮੱਧਯੁਗ ਵਿਚਲੇ ਸਮਰਾਟਾਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਚਰਚ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੱਧਯੁਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਗ਼ਰੀਕ ਫਿਲਾਸਫ਼ਰਾ ਦੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਯੁਗ ਅਤੇ ਉਹਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਉਸੇ ਯੁਗ ਤੇ ਸੋਚ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵੀ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ।
ਇਹਦੇ ਉਲਟ, ਪੰਜਾਬ ਸਣੇ ਭਾਰਤੀ ਢਾਂਚੇ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਰਾਟਾਂ, ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਵਾਲੇ ਮੱਧਯੁੱਗ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਸਣੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ-ਖ਼ੂੰਹਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਤਰਕਸ਼ੀਲ, ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਲਹਿਰਾਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਸੰਗ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਚੰਡ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ਫਿਰਕੂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਸਕਣਗੇ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਹੀ ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਕਰੀਨ ’ਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦੇ ਸਿਗਨਲ ਦਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ, ਜੋ ਅੱਜਕੱਲ ਨਸ਼ਾਪ੍ਰਸਤੀ ਅਤੇ ਗੈਂਗਵਾਦ ਜਿਹੇ ਮਾਰੂ ਸਾਮਾਜਿਕ ਰੁਝਾਨਾਂ ਦੀ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ ਨੌਇਸ (Noise) ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (