“ਸਰ, ਪਾਸ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਅਖੀਰ, ਸਾਡੀ ਪੈਲ਼ੀ ਹੈਗੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਪਣਾ ਸਕੂਲ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ ...”
(19 ਅਕਤੂਬਰ 2024)
ਮਾਰਚ ਸੰਨ 1947, ਪੰਜਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਦਿਨ। ਖਾਹਮਖਾਹ ਦੀ ਚਿੰਤਾ। ਇੱਕ ਗੀਤ ਪ੍ਰਚਲਤ ਸੀ ‘ਕੋਠੇ ’ਤੇ ਕਾਂ ਬੋਲੇ, ਬਾਬਾ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਪਾਸ ਕਰੋ, ਸਾਡਾ ਛੇਵੀਂ ’ਚ ਨਾਂਅ ਬੋਲੇ।’ ਮੈਂ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁੱਖੀ, ‘ਬਾਬਾ ਜੀ, ਪਾਸ ਕਰ ਦਿਉ, ਪੰਜਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫੁੱਲੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਵਾਂਗਾ।’ ਪਾਸ ਹੋ ਗਏ। ਫੁੱਲੀਆਂ ਭੁੱਲ ਗਈਆਂ। ਵੇਖਦੇ ਵੇਖਦੇ ਛੇਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਦਿਨ ਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ? ‘ਬਾਬਾ ਜੀ, ਪਿਛਲੀਆਂ ਫੁੱਲੀਆਂ ਵੀ ਚੜ੍ਹਾ ਦੇਵਾਂਗਾ।’ ਹਰ ਸਾਲ ਮੇਰਾ ਫੁਲੀਆਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਰਕਮ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁੱਖਣੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਅਕਲ ਦੇ ਪਾਸਿਓਂ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਬੁੱਲੇ ਵੀ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।
ਮਾਰਚ 1952।, ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। “ਉਏ ਧੌਣ ਕਿਉਂ ਮਲ਼ਦਾ ਪਿਆ ਏਂ? ਕੀ ਹੋਇਆ ਈ?” ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਉੱਥੇ, ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਧੌਣ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕਣ ਦਿੰਦੇ।” ਮੈਂ ਇਸ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਧੌਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੁੱਕੀ। ਖੈਰ … ਉਦੋਂ ਨਕਲ ਮਾਰਨਾ, ਅਨੁਚਿਤ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਣਾ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਹੋ ਸਕਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਮੰਨਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਭੰਗਵੀਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਕਦੋਂ ਨਤੀਜਾ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਨਤੀਜੇ ਤੋਂ ਹਫ਼ਤੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਜੀਜਾ ਜੀ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚੋਂ ਛੁੱਟੀ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਵੀ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਅੱਪੜੇ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਖੂਹ ’ਤੇ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਮਕਈ ਵਿੱਚ ਕਾਂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਪਾਸ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਸਕੂਲੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਫਸਟ ਡਿਵੀਯਨ ਹੈ।
ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹੀ, ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਲਈ। ਗੋਤੇ ਖਾਣ ਲੱਗੇ। ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਪਰਚੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪੇਪਰ ‘ਏ’ ਅਤੇ ਪੇਪਰ ‘ਬੀ।’ ਸਾਲਾਨਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਤਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਕੰਪਾਰਟਮੈਂਟ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਪੂਰੇ ਪੂਰੇ ਨੰਬਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਚਲਾਕੀ ਕੀਤੀ। ਪੇਪਰ ‘ਏ’ ਦੇ ਕੁਝ ਕੁ ਸਵਾਲ ਕਰਕੇ, ਕੰਪਾਰਟਮੈਂਟ ਜੋਗੇ, ਬਾਕੀ ਪਰਚਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ‘ਬੀ’ ਪੇਪਰ ਦਿੱਤਾ ਹੀ ਨਾ। ਸਿੱਟਾ ਕੀ ਨਿਕਲਿਆ? ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਰਿਆਇਤੀ ਨੰਬਰ ਦੇ ਕੇ ਪਾਸ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਾਂ ਥਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ‘ਕਾਮਯਾਬ’ ਐਲਾਨੇ ਗਏ।
ਬੀ.ਐੱਸਸੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈੱਸਰ ਦੇਵ ਦੱਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਟੀਚਰ ਵੀ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੋਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਭੰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਅਪਾਰ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਾਣ ਕੇ ਲੇਟ ਆਇਆ। ਪ੍ਰੋ. ਦੇਵ ਦੱਤ ਨੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਮੇਨ ਬਿਲਡਿੰਗ ਦਾ ਦੌੜਾ ਕੇ ਚੱਕਰ ਲਵਾਇਆ। ਅਸੀਂ ਦੋ ਜਣੇ ਲੈਬ ਦੇ ਸ਼ੈਲਫ ਅਤੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਤੇ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਰੱਖਦੇ ਸਾਂ। ਹਰ ਪ੍ਰੈਕਟੀਕਲ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਨੰਬਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਬੀ.ਟੀ. ਵਿੱਚ ਸੀਟ ਮਿਲ ਗਈ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵੇਖੇ। ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਮਜ਼ੇ ਲਏ। ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸਾਇੰਸ ਮਾਸਟਰ ਲੱਗ ਗਿਆ।
ਉਦੋਂ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਕਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਵੇਖਦੇ ਵੇਖਦੇ 1960ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਪਰਡੈਂਟਾਂ ਨੇ ਓਪਰੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਮਾਈਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾੜੇ ਹੋਏ ਵਰਕੇ, ਹੱਥ ਲਿਖ਼ਤ ਪਰਚੀਆਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਕੀਮਾਂ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ। ਪਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਦਸ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਈਆਂ ਨੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਨ ਜਾਣ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਮੰਗਣੀ। ਬਾਰ ਬਾਰ ਪਾਣੀ ਮੰਗਣਾ।
ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਨਕਲ ਮਾਰਨ ਦਾ ਰੁਝਾਨ 1969 ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਸਾਂ ਪਰ ਮੈਂ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੇਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਗਈ। ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪ੍ਰੋਫ਼ੈੱਸਰਾਂ ਦੀ ਦਿਲੋਂ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਚਿਤ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਕਮਾਲ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਾਲਜ ਹਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚੁਗਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਧੀ-ਅੱਧੀ ਇੰਚ ਮੋਟੇ ਛੇਕ ਕਰ ਛੱਡੇ, ਪਰਚੀਆਂ ਵਾੜਨ ਲਈ। ਜੇ ਕਾਲਜ ਨੇ ਸੈਂਟਰ ਉੱਪਰਲੀ ਛੱਤ ’ਤੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਨਾਲ ਲੰਗੂਰਾਂ ਵਾਂਗ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇ। ਪਾਈਪਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰੀਸ ਲਾਈ ਤਾਂ ਪਰਚੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਲ੍ਹੇਟ ਕੇ ਬਰਾਂਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਲੱਗੇ। ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋਤਲ ’ਤੇ ਰੋਲ ਨੰਬਰ ਲਿਖ ਕੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ/ਸੁਪਰਵਾਈਜ਼ਰ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਮੁਹਾਵਰਾ ਸੀ ‘ਜਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਣਾ।’
ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੈਕੰਡ ਯੀਅਰ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕੁਝ ਲਿਖਾ ਰਿਹਾਂ ਸਾਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ’ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ। ਪੁੱਛਿਆ ‘ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਈ?? ਉਸਨੇ ਹੂ-ਬ-ਹੂ, ਜੋ ਲਿਖਾਇਆ ਸੀ ਪੜ੍ਹ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਸਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀ ਹਰਕਤ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚਿਆ। ਫਿਰ ਲਾਗੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਕਾਪੀ ਵੇਖੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਹੋਸ਼ ਉਡ ਗਏ। ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਫ਼ਜ਼-ਬ-ਲਫ਼ਜ਼ ਬੜੀ ਸਫ਼ਾਈ ਨਾਲ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕਰਿਪਟ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੋਈ ਤਜਰਬਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ? ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਆਖਣ ਲੱਗਾ “ਸਰ, ਮੈਂ ‘ਸਕੋਰਟੀ’ ਲੈਣ ਆਇਆ ਹਾਂ।” ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੀ ਕਰਦਾ ਏਂ, ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਸਰ, ਪਾਸ ਤਾਂ ਮੈਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ। ਅਖੀਰ, ਸਾਡੀ ਪੈਲ਼ੀ ਹੈਗੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਪਣਾ ਸਕੂਲ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹ ਲਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।”
ਫਿਰ ਪਰਚਿਆਂ ਮਗਰ ਜਾਣਾ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਗੰਢ-ਤਰੁਪ ਕਰਕੇ ਰੀਇਵੈਲਿਊਏਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਣੀ, ਪਰਚੇ ਲੀਕ ਕਰਨੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਖਲਜਗਣ ਕਰਦਾ ਨਕਲ ਮਾਫ਼ੀਆ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅਕਲਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਾਸ-ਫੇਲ ਦਾ ਤਾਂ ਹੁਣ ਮਸਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਦਸਵੀਂ-ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ 100% ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੜਕੀਆਂ-ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ, 90% ਵਾਲੇ ਰੋਂਦੇ ਵੇਖੀਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਮਸਲਾ ਹੈ ਮੈਡੀਕਲ ਜਾਂ ਆਈ.ਆਈ.ਟੀ ਵਿੱਚ ਸੀਟ ਦਾ, ਨੌਕਰੀ ਦਾ, ਤਰੱਕੀ ਦਾ, ਲਾਭ ਦਾ। ਇਸ ਸਭ ਲਈ ਅਰਦਾਸਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਨਕਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਕਈ ਮੱਸਿਆ ਨਹਾਉਣੀਆਂ ਵੀ ਸੁੱਖਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਜ ਚੁਪਹਿਰੇ ਵੀ ਕੱਟਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਐਤਵਾਰਾਂ ਨੂੰ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪੰਜਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀਆਂ ਫੁਲੀਆਂ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(5375)
ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: